اَبو الْحسنِ نادِرُ الزََمان،نگارگر نامور ایرانی دربار جهانگیر ، پادشاه گروکانی هند . او همراه با پدرش آقا رضا هراتی در واپسین سالهای سده 10 ق / 16 م به شبه قاره هند مهاجرت کرد و در زمان شاهزادگی جهانگیر به او پیوست . ظاهرا وی در 996 ق متولد شده است ، زیرا در حاشیه نخستین اثری که از او بازمانده ، عبارتی به این صورت نوشته شده است : رقم ابو الحسن بن رضا مرید خانه زاد ، در سن سیزده سالگی 1009 ق ( پیندر ویلسن ، 61 ). وی در حاشیه أخرین أثارش که تصاویر رسمی شاه جهان است ، یک بار رقم«خاندان زاده نادر الزمان مشهدی سنه …»و بار دیگر«عمل العبد الحقیر نادر الزمان ابو الحسن مشهدی شاه جهانی»را آورده است . بنا براین می توان محل تولد او را مشهد دانست ( کریمخان زاده، 1/37 ، 41، 42). نخستین اثر بازمانده از ابو الحسن تصویر سیاه قلم زرین«جان مقدس»است که سوادی است از حکاکی یک هنرمند ألمانی به نام ألبرت دورر1که در موزه آشمولین2آکسفورد نگهداری می شود ( پیندر ویلسن،همانجا).مطالعه نگاره های مسیحی اروپایی و سوادبرداری از آنها در کارگاههای هنری جهانگیر رواج فراوان داشت . این عامل در آموزش هنری ابو الحسن نیز تأثیر گذاشت . تصویر کوچک عیسی مسیح که صلیب بر دوش می کشد ، در کتابخانهچستر بیتی3 (گاسکونی، 114) و تصویر شماره 13«آلبوم مینیاتوری های هندی و ایرانی» در سده های 16 – 18 م که یک زن فرنگی و شخصیتهای استعاری را نشان می دهد و چنین می نماید که بخشب از این مجلس سواد یک حکاکی غربی ساخت زادلر4و بر مبنای کار مارتین دووس5 است ، از این دسته اند ( ایوانف ،22). ابو الحسن شیوه نگارگری ایرانی را در محضر پدرش آموخت،از مشقهای بازمانده او در این زمینه تصویر مرد جوانی که بر کرسی نشسته و کتابی در دست دارد ( بیچ ، 200 ، 198 ). سرمشق او این بار یکی از کارهای پدرش با رقم رقا جهانگیر شاهی است در موزه دولتی شهر برلین نگهداری می شود . از دیگر کارهای دوره جوانی وی نقاشی یکی از مجالس نسخه خطی انوار سهیلی موجود در موزه بریتانیاست که کار کتابت و نگارگری آن در تاریخ 1019 ق 1610 م زیر نظر آقا رضا پایان یافته است ( بارت ، 99) . چهره خود ابو الحسن در حاشیه یکی از برگهای مرقع گلشن که به دست«دولت»هنرمند. ابوالحسن نادرالزمانمعاصرش ساخته شده ،بازمانده است. در این تصویر او چپ دست و نزدیک بین می نماید(گدار ،«حواشی مرقع گلشن6»،20-21 / I(1) ؛ بهنام،5) .جهانگیر در شرح جشن سیزدهمین نوروز پادشاهی خود یعنی سال1027ق/1618م می نویسد«در این تاریخ ابوالحسن مصور به خطاب نادرالزمانی سرفراز گشت. مجلس جلوس مرا در دیباچه جهانگیر نامه کشیده، به نظر درآورد. چون سزاوار تحسین [و] آفرین بود، مورد الطاف بی کران گشت . کارش به عیار کامل رسیده وتصویراو از کارنامه های روزگار است . در این عصر نظیر وعدیل خود ندارد . اگر در این روز اوستاد عبدالحی و اوستاد بهزاد در صفحه روزگار می بودند ،انصاف کار او می دادند.پدرش آقا رضائی مروی[ آقا رضای هروی] در زمان شاهزادگی من به خدمت من پیوسته ،او را نسبت خانه زادی به این درگاه است. غایتاً او را هیچ آشنایی و مناسبت به کار پدرش نیست ،بلکه از یک عالَم نمی توان گفت و مرا نسبت به او حقوق تربیت بسیار است. از صغر سن تا حال خاطر همیشه متوجه تربیت او بوده تا کارش به این درجه رسیده،الحق نادره زمان خود بوده»(توزک 2/237).مقایسه میان پدر وپسر توسط جهانگیر شاید از آنجاناشی می شودکه آقا رضا هنگامی که به خدمت او درآمده،مرد میان سالی بوده و دولت او رو به افول میرفته است (براون ،6 5 ). از سوی دیگر جهانگیر نیز همانند بیشتر فرمانروایان تمامی امتیازها را به خود نسبت داده و سهم پدر را در آموزش فرزند به کلی نادیده گرفته است .به هر تقدیر آقارضاو ابوالحسن با قلم گیریها ورنگ آمیزیهای خود سبب تقویت نفوذ سبک ایرانی در نگارگری مغولی هندوستان شدند(بارت،100؛ ایرانیکا،I/311 ).تخصص ابوالحسن صورت سازی بودودر این کار بصیرت کامل داشت. در ارائه مجالس مختلف جلوه های آشکار نقوش و یا مهارت هنری هدف او نبود ،بلکه او این وسایل را در خدمت موضوع قرار می داد. وی کار خود را با پذیرفتن واقعیت عینی شخصیتهای مورد نظر آغاز می کرد و سپس به دنبال صورت ظاهر و خصوصیات فردی آنها می گشت . دقت نظر و توانایی وی در ارائه ریزه کاریهایی چون نقوش پارچه ،زیورها واجزای طبیعت ،شادابی خاصی به کارهای او بخشیده است. آثار ابوالحسن افزون برآنکه از اسناد معتبر اوضاع اجتماعی روزگار جهانگیر است ،نقطه عطفی نیز در هنر شبیه سازیٍ(پرتره)مکتب نقاشی مغولی به شمار می آید. وی بهتر از هر هنرمند دیگر دوگانگی شخصیت جهانگیر ،یعنی سالوس و خشونت ذاتی اورا در کنار علاقه او به زیبایی و هنر به بیننده القا می کند. آثار رقم دار ابوالحسن و چند اثر مشترک او با سایر هنرمندانِ کارگاههای هنری جهانگیر و شاه جهان را از نظر موضوع در سه گروه می توان جای داد:گروه نخست، تصاویر رسمی و مجالس دیوان و دربار جهاگیر:1.تک چهره جهانگیر که تصویر پدرش را در دست دارد .در این مینیاتور بر کره زمین که در دست اکبرشاه است ، نوشته شده:« شبیه حضرت اکبر شاه ،عمل نادرالزمان» ودر سمت چپ تصویر نیز نوشته شده :«شبیه حضرت جهانگیر پادشاه است که در سن سی سالگی ساخته اند، عمل قاسم چهره گشا ،اصلاح نادرالزمان».این تصویر متعلق به موزه گیمه1پاریس است (گاسکونی،178 ) . 2. تصویرجهانگیر با لباس مجلل و لوازم جنگی که کره زمین را دردست گرفته است ، با رقم«عمل کمترین مرید زاده ها به اخلاص نادرالزمان»،متعلق به فرییر گالری3واشنگتن (بیچ،184).3.مجلس بر تخت نشستن جهانگیردر1014ق/1605م،با رقم«عمل کمترین خاکسران ابوالحسن جهانگیر شاهی»(ایوانف،18 ). 4.مجلس دربار جهانگیر ، در این اثر شاه بر تخت نشسته ،پای خود را بر کره زمین نهاده و فرزندان و رجال دربار در برابراو ایستاده اند. بارقم«کمترین ابوالحسن نادر الزمان» که روی کره مشاهده می شود. این تصویر در فرییر گالری نگهداری می شود(بیچ،203,204 ). 5.مجلس دیدار (خیالی)شیخ سعدی از جهانگیرو تقدیم نسخه ای از کلیات خود به وی در حضور 9 تن از مشاهیر شعرا و دانشمندان جهان که در میان آنان حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز مشاهده می گردد،با رقم«صورت شیخ سعدی شیرازی،عمل ابوالحسن». این قطعه سمت چپ مجلس دربار جهانگیر است ودر گالری هنری والترز1نگهداری می شود (همو،204 ).6. مجلس بارعام جهانگیردر تاریخ1028 ق/1619 م،با رقم«ابوالحسن» که متعلق به موزه هنرهای زیبای بستن2است(بارت،104) .7 .برگی از توزک جهانگیری،مجلس دیدار خیالی شبانه جهانگیر با درویشان و تهیه غذا برای او در باغ شالیمار کشمیر(پیندرویلسن،69 ).8 .مجلس دست به دعا برداشتن جهانگیر ،شاه جهان وآصف خان در محضر سه عالم روحانی ،بارقم«عمل نادر الزمان»(ایوانف،لوحه 9 ).9.مجلس دیدار خیالی جهانگیر و شاه عباس صفوی. در این مجلس دو سلطان مقتدر جهان اسلام بر روی کره زمین ایستاده، یکدیگر را درآغوش می فشارند .در کنار تصویر جهانگیر رقم:«مرید زاده بالا خلاص نادرالزمان»و در کنار تصویر شاه عباس جمله«بن آقارضا»دیده می شود. از این مجلس حداقل دو نسخه تهیه شده که از رسوم متداول مکتب نگارگری مغولی هند به شمار می آید :نسخه اول در آکادمی علوم لنینگرادو نسخه دومدر فرییرگالری نگهداری می شود (گاسکونی،130؛بیچ،74,169 ). 10 .مجلس شکست ملک عنبر . دراین تصویر جهانگیر تیر دومی را از کمان خود به سوی سر بریده ملک عنبر یاغی زنگی تبار ایالت دکن رها می سازد . نقش بندی (کمپوزیسیون)این مجلس نیز ترکیب شگفتی از نقشهای واقعی (رئالیستی )و نمادی(سمبولیک)گوناگون است . این مطلب بی سابقه،حرکت جدیدی در هنر نگارگری شبه قاره به وجودآورده است. این تصویر متعلق به کتابخانه چستر بیتی دردوبلین است(گاسکونی،153 ).11 .مجلسی از جهانگیرنامه که برگذاری مراسمی را در باغ شهرآرای کابل نشان می دهد و شاه پنجره درباریان را نظاره می کند.این اثرکه بسیار پرکار و یکی از بهترین کارهای ابوالحسن در بمبئی نگاهداری می شده است(غروی،17).گروه دوم ،تصاویر شاه جهان :1. تصویر ایستاده شاه جهان که جقه زمردنشان در دست دارد ،با رقم«عمل غلامزاده میراثی،نادرالزمان». شاه جهان درحاشیه آن به خط خود نوشته است :«چهره خوبی از من در25سالگی». نسخه ای از این تصویر در مزه گیمه،و نسخه دیگری در موزه ویکتوریا و آلبرت نگاهدار می شود (گاسکونی،186 ,پیندر ویلسن،70) .2.تصویر با شکوه شاه جهان در حال دریافت تحفه وهدایای عیدی سلاطین دیگر کشورها. زیر پایه تخت رقم«خاندان زاده نادرالزمان سنه…» ملاحظه می شود ( کریم زاده 1/42). 3.تصویر استادانه شاه جهان برتخت طاووس ،با رقم : «عمل فدوی نادرالزمان»متعلق به موزه متروپولیتین(رابینسن،;181 دیماند،لوحه35) .4. بازدید شاه جهان از لشکریان خود با رقم:«خانه زاد تمام اخلاص نادر الزمان»(ایوانف،21 ) .5. تصویر کودکی دومین پسر شاه جهان، بارقم :«بنده با اخلاص نادرالزمان»(کریم زاده ،1/42,ولش ،«هنر مغولان هند1»،167 ،نیز لوحه31 ).گروه سوم ،تصاویر پراکنده: 1.تصویر سنجاب بر روی درخت،کار مشترک منسوب به ابوالحسن نادرالزمان و منصور نادر العصر . احتمالا نقش سنجاب کار ابوالحسن باشد. این تصویر جزو یک مجموعه خصوصی است (ویلکینسن،14, ولش ،«نقاشی سلطنتی مغول2»،25 2. سوار وشکاربان وبازشکاری سفید و سگ تازی ،بارقم«عمل نادرالزمان»(ایوانف،2 3 ).3. زائر کهنسال در بیایان ،با رقم«عمل نادر الزمان»که جزو مجموعه خصوصی است (رابینسن ،180 ،براون،تصویر 17) .4. کالسکه ای که به دو گاو حنایی قرمز و فیلی (خاکستری)بسته شده ،با رقم:«راقمه ابوالحسن»(کریم زاده همانجا). 5. تصویر امیر حمزه در دام اژدها، با نوشته های پراکندهدر حاشیه از جمله«شبیه حضرت امیر حمزه رضی الله عنه»،بارقم:« مشق فقیرنادرالزمان،فی بلده برهانپور»(همو1/40).6. تصویر سوار و بازدار ،با رقم :«عمل نادرالزمان»در فرهنگستان علوم لنینگراد. نسخه های مشابهی از این تصویر در موزه بریتانیا ،کتابخانه رامپور ویک مجموعه خصوصی موجود است(ایوانف،23,24 نیز تصویر14 ) .7.جلوس آصف خان،وزیر جهانگیر ،با رقم:«فدوی قدیم نادرالزمان»(همو،21، نیز تصویر 8 ).8. تصویرکَرن پسراَمرسینگ(سلطان مٍوار)با قبای زربفت و شمشیر وخنجر مرصع و تسبیح مروارید که از سوی جهانگیر به عنوان خلعت دریافت داشته است. با توجه به اینکه باریابی کرن ودریافت این هدایا در1023 ق روی داده است، این تصویر نیز بایستی درهمان سال ترسیم شده باشد(گدار،«مرقع تصاویر شاهزادگان تیموری هند3» / 214-220 ; قس:توزک،136،137، که همه هدایا را یاد کرده است).9. صحنه یک مجلس عروسی در باغ (گدار،همان، /214-216 ).10.گلهای شقایق و زنبق ،با رقم :«خاکساران نادرالزمان»(همان /271) . سه اثر اخیر جز قطعات مرقعی است در کاخ گلستان تهران.11 . در مرقع گلشن موجود در کتابخانه سلطنتی سابق تهران نیز سه اثر منسوب به او وجود دارد(آتابای،354). مآخذ:آتابای ،بدری،فهرست مرقعات کتابخانه سلطنتی ،تهران،1353ش ، بهنام، عیسی،((آشنایی با چند نقاش ایرانی وهندی در اوایل قرن یازدهم هجری))،هنر ومردم،1343ش،شم 19،توزک جهانگیری، لکنهو،1863م،دیماند،م.س.،راهنمای صنایع اسلامی،ترجمه عبدالله فریار،تهران،1336ش،غروی،مهدی،((جادوی رنگ))،هنرومردم 1354ش،شم 150،کریم زاده تبریزی،محمد علی ،احوال وآثارنقاشان قدیم ایران وبرخی از مشاهیر نگارگر هندوعثمانی، لندن،1363ش،نیز:Barrett,D.andB.Gray,LaPeinture indienne,Geneve,1936;Beach,MiloCleveland,The ImperialImage Painting for the Mughal Court, Washington,1981;Brown,Percy,Indian Painting underthe Mughals,NewYork,1975;Gascoigne,Bamber,TheGreatMoghuls,london,1971;Godard,Y.A,Les Marges du Murakka Gulshan, Athar-eIran,paris,1936;id,Un Albumde portraitsdes princes timurides del, Inde,Athar-eIran,Paris,1937;Iranica;Ivanov,A,A.,Albom Indiiskikh ipresidskikh miniatur,Moscow,1962,vols.XVI-XVIII;Pinder-Wilson,R.H.,Paintings from the MuslimCourtsof India,London,1976;Welch,Stuart Cary Imperial Mughal Painting ,london,1978;id,The Artof Mughal India, NewYork,1975;Wilkinson, J.V.S.,Mughal Painting,London,1956.نوشین دخت نفیسی ابوالحسین بصری</p>