اَبو الْحسن ِ مٍعْمار،حاجی ابوالحسن معمار باشی اصفهانی ، ملقب به صنیع الملک(ح1245-1305ق/1829–1888م).وی از جمله بنایانی بود که از حدود سال 1291 ق زیر دست محمد حسن خان اعتماد السلطنه در کاخها و باغهای سلطنتی تهران کار می کردند ( اعتماد / سلطنه ، روزنامه ، 632 ). حاجی ابو الحسن به سبب استعداد و حسن خدمت و نیز طرح و ایجاد برخی بناهای جالب ، پیشرفت شایان کرد و مورد توجه ناصر الدین شاه قرار گرفت . برخی از کاخهای سلطنتی تهران با معماری و طراحی وی پدید آمده است. از جمله«تالار سلام»،«تالار آینه» و سرسراهای و حوضخانه های مربوط به آن در کاخ گلستان . ساختمان تالار سلام که تالار تخت و و موزه نیز نامیده شده اشت ، در 1291 ق آغاز گردید . تالار سلام به سبب وسعت و پوشش طاق و تویزه با با دها نه های بزرگ از نظر معماری از ساختمانهای جالب عهد ناصری است ( شرف ، شم 6; ذکاء 219 ; اعتماد السلطنه ، همان ، 175 ). ساختمان تالار آینه نیز همزمان با ساختمان تالار سلام آغاز شد و تزئینات داخلی آن در 1299 ق پایان یافت . این تالار با آنکه چندان وسیع نیست ، ولی به سبب موقعیت و زیبایی آیینه کاریهای سقف و دیوارهایش از شهرت فراوان برخوردار است . ماده تاریخ اتمام تالار به صورت قصیده ای به خط میرزا ابو الفضل ساوجی در زیر گیلویی تالار ، گچ بری شده و در پایان آن چنین آمده است :«در محرم سنه هزار و دویست و نود و نه به اهتمام حاجی ابو الحسن بناء نوایی حسن انجام پذیرفت»( ذکاء ، 216 – 226 ) . در همین سال همزمان با سفر ناصر الدین شاه به یکی از ییلاقهای اطراف تهران دستور خراب کردن عمارت اندرون که توسط حاجی علیخان حاجب الدوله ساخته شده بود . صادر گردید . بی درنگ اندرون وحرم خانه جدیدی در مدت 7 ماه به معماری حاجی ابوالحسن ساخته شد ( اعتماد السلطنه ، الماثر، 65 ; شرف ، شم 3 ). در 1300 ق حاجی ابو الحسن به استدعای میرزا ابراهیم خان امین السلطان وزیر دربار ، به منصب معمار باشیگری ارتقا یافت ( اعتماد السلطنه ، تاریخ 3 / 2046 ، روزنامه ، 234 ). از دیگر بناهایی که ساخته اوست ، می توان از مدرسه و مسجد«حاج ابو الحسن معمار باشی»، مشهور به«صنیعیه»در نزدیکی امامزاده یحیی در تهران نام برد . ساختمان این بنا در 1303 ق پایان یافته و کتیبه سنگی سر در آن حاوی وقف نامه ، نام واقف و موقوفاتی است که برای مخارج و نگهداری مدرسه و مسجد وقف شده است . کتیبه به خط محمد ابراهیم تهرانی مشهور به میرزا عمو و حجاری آن ، کار استاد عبد الرسول حجار است ( همو، المآثر ، 84 ; بلاغی ، 180 – 181 ). نقش مهم حاجی ابو الحسن در تاریخ معماری سده های اخیر ایران ، وارد کردن عناصر معماری غربی در معماری سنتی ایران است . در این زمان به ویژه در ایجاد کاخهای جدید سلطنتی و بازسازی بناهای کهن دربار و خانه های رجال و ثروتمندان ، شیوه معماری ایران به تدریج به سوی سبکهای اروپایی کشیده می شود.سفرهای شاه و رجال آن عصر به کشور های اروپایی و شهر های ممالک مجاور ایران چون استانبول ، باکو و تفلیس که معماری آنها ترکیبی از معماری شرق و غرب بود و نیز ورود آلبومهای عکس و نقشه های عمارات اروپایی به ایران ، سبب تحولاتی در معماری ایران گردید و ابو الحسن معمار باشی به پیروی از خواست شاه و سلیقه ای که در میان مردم تهران رونق می گرفت ، به طرح و ساختن بناهایی به شیوه نوین پرداخت. اثر برجسته وی از انگونه بناها«عمارت خوابگاه»ناصر الدین شاه است که در میان باغچه حرم خانه با سبکی کاملا متفاوت با ساختمانهای سنتی ایرانی ساخته شد . تاریخچه ایجاد این عمارت چنین بود که پس از به پایان رسیدن عمارت حرم خانه ، ناصر الدین شاه بر آن شد که برای خوابگاه خصوصی خود کاخی جدید در وسط باغچه اندرون بسازد . بنای کاخ روز اول رجب 1303 با تشریفات ویژه آغاز گردید و در روز 9 رجب 1304 پایان یافت ( نک: اعتماد الدوله ، روزنامه ن 482 ، 558 ). این نخستین بار بود که بنایی با ویژگیهای معماری اروپایی در میان قصرهای سلطنتی ایران بر پا می شد (شرف ، شم 65). عمارت به تقلید از قصر کوچوک سو در استانبول ساخته شده (نک: اصلان آپا ، 512 – 513) و آن را از خارج با تزئینات حجاری و بنایی و محجرهای فلزی در گرد بام و از داخل با کاشی کاریهای بر جسته صورت دار در بدنه و سر بخاریها و نقاشیهای این بنا را استاد بهرام نقاش کرمانشاهی با مجالس جشن و سرور نقاشی کرده بود (ذکاء ، 255 – 256 ). این بنا در 1338 ش تخریب شد . حاج ابو الحسن که در دربار ناصر الدین شاه ، ثروتی قابل توجه و مقام معمار باشیگری و لقب صنیع الملکی ( اعتماد السلطنه ، روزنامه ، 632) به دست آورده بود ، برای استوار کردن منزلت خود با زمینه سازی قبلی خود کوشید تا دختر خود را به ازدواج با شاه در آورد ، اما شاه دختر وی را به مجرد دیدار به خانه پدر باز گرداند . این رویداد سبب رواج اشعار هزل آمیزی درباره این حادثه بین مردم تهران شد (نک: مستوفی ، 1 / 377 – 380 ). معمار باشی در حدود 60 سالگی به مرض حصبه در تهران درگذشت . پس از مرگ وی دولت نیز در صدد تصرف اموال او بر آمد که از میان تنها سهم شاه 000"45 تومان شد ( اعتماد السلطنه ، همان ، 632 ، 643 ). مأخذ : اعتماد السلطنه ، محمد حسن خان ، تاریخ منتظم ناصری ، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی ، تهران ، 1367 ش ; همو ، روزنامه خاطرات ، تهران ، به کوشش ایرج افشار، 1345 ش; همو ، المآثر و الأثار ، تهران ، کتابخانه سنائی ، بلاغی ، سید عبد الحجه ، تاریخ تهران ، قم، 350 ش; ذکاء ، یحیی ، تاریخچه ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان ، تهران ، 1349 ش; شرف،تهران ، 1300 – 1307 ق; مستوفی ، عبد الله ن شرح زندگانی من ، تهران ، 1341 ش; نیز : Aslanapa , Oktay , Osmanli deuri mimarisi , Istanbul , 1986 . یحیی ذکاء </p>