َبوحامِدِ اِسْفَرایِنی،،احمد بن محمد بن احمد(324-406ق/955-1016م)،فقیه بزرگ شافعی.چنانکه از منابع برمیآید،ابوحامد در اسفراین زاده شد و از نوجوانی نزد تنی چند از شیوخ آن شهر همچون ابراهیم بن محمد بن عبدک شعرانی دانش آموخت.در 364ق برای ادامهٔ تحصیل راهی بغداد شد و در آنجا نزد ابوالحسن بن مرزبان و عبدالعزیز دارکی به آموختن فقه شافعی پرداخت.وی همچنین از ابوالحسن دارقطنی،ابوبکر اسماعیلی و ابن عدی جرجانی حدیث فراگرفت(خطیب،4/368-369؛نووی،1(2)/208-210).ابوحامد از 370ق در بغداد به تدریس پرداخت و تا پایان عمر به این کار اشتغال داشت(خطیب،همانجا؛سمعانی،1/226-228).به گفتهٔ خطیب بغدادی که خود در مجلس وی حضور مییافته،بسیاری از دانشمندان سرشناس آن زمان در درس وی شرکت میجستند.از جملهٔ شاگردان و روایتکنندگان وی میتوان از ابوالطیب طبری،ابوالحسن ماوردی،احمد بن محمد مَحاملی و حسن بن محمد خلّال یاد کرد(4/369؛ابواسحاق شیرازی،127-134).از برخی حکایات تاریخی چنان برمیآید که ابوحامد نزد سران حکومت حرمت بسیاری داشته است(نکـ:سبکی،4/64؛اسنوی،1/58).وی در 398ق در جریان درگیریهای فرقهای در بغداد مورد آزار قرار گرفت و به ناچار مدتی در محلهٔ دارقطنی اقامت کرد(ابناثیر،9/208)و چند سال بعد در بغداد درگذشت.(خطیب،4/370)نووی(1(2)/208)ابوحامد را پیشوای شافعیان عراق و شیخ المذهب خوانده و برخی او را مُجَدّدِ فقه شافعی در رأس سدهٔ 4ق شمردهاند(نکـ:ابناثیر،مجدالدین،12/222؛نووی1(2)/210).آراء وی در منابع فقه شافعی بسیار مورد توجه بوده(نکـ:همانجا)و شبکی پارهای از آراء خاص او گرد آورده است(4/68-74؛نیز نکـ:عبادی،107).مهمترین تألیف وی التعلیقهٔ الکبری است که بسیار مفصل و از منابع اصلی مکتب فقهی شافعی عراق و گروهی از فقهای مکتب خراسان بوده است.ظاهراً نسعههای این کتاب اختلافاتی با یکدیگر داشته که نووی به گفتهٔ خود در شرح المهذب این اختلافات را بیان کرده است(همانجا؛نکـ:سبکی،4/68؛اسنوی،همانجا)و سبکی و ابن صلاح در مواردی از التعلیقهٔ، نقل کردهاند(سبکی،4/68-72؛ابن صلاح ادب المفتی،108،مقدمهٔ،660).همچنین سبکی کتابی از ابو حامد در اصول فقه،و کتاب منسوب به وی،الرونق را دیده بوده است(4/68)و ابن خلکان(1/73)کتابی دیگر با عنوان البستان به وی تسبت داده شده.مآخذ:ابن اثیر،الکامل؛ابن اثیر،مجدالدین،جامعالاصول،به کوشش محمد حامد فقهی،قاهره،1370ق/1950م؛ابن خلکان،وفیات؛ابن اصلاح،عثمان بن عبدالرحمن،ادب المفتی و المستفتی،به کوشش موفق عبدالله عبدالقادر،بیروت،1407ق/1986م؛همو،مقدمهٔ، به کوشش عائشه عبدالرحمن،قاهره،1974م؛ابو اسحاق شیرازی،ابراهیم بن علی،طبقات الفقاء،به کوشش احسان عباس،بیروت،1401ق/1981م؛اسنوی،عبدالرحیم،طبقات الشافعیهٔ،به کوشش عبدالله جیوری،بغداد،1390ق/1970م؛خطیب بغدادی،احمد بن علی،تاریخ بغداد،قاهره،1349ق؛سبکی،عبدالوهاب بن علی،طبقات الشافعیهٔ الکبری،به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی،قاهره،1385ق/1966م؛سمعانی،عبدالکریم،الانساب،به کوشش عبدالرحمن بن یحیی،حیدر آباد دکن،1382ق/1962م؛عبادی،محمد بن احمد،طبقات الفقهاء الشافعیهٔ،به کوشش گوستا ویتستام،لیدن،1964م؛نووی،یحیی بن شرف،تهذیب الاسماء و اللغات،قاهره،ادارهٔ الطباعهٔ المنیریهٔ.مهدی سلماسی</p>