َبووالْجَیْشِ بَلْخی،مظفر بن محمد بن احمد خراسانی(د367ق/978م)،متکلم و محدث امامی.منابع در مورد تاریخ تولد وی سکوت کردهاند.او نزد محمد بن جریر طبری(د310ق)و ابوسهل نوبختی(د311ق)دانش آموخته(نجاشی،422؛طوسی،امالی،1/250،الفهرست،169)و در بغداد افزون بر این دو از کسانی مانند ابن همام اسکافی،محمد بن احمد بن ابی الثلج و محمد بن جعفر علوی حسینی بهره برده و از آنان حدیث شنیده است(مفید،الارشاد،20،26،الامالی،310؛طوسی،امالی،1/166).وی ظاهراً به شغل وراقی اشتغال داشته است،زیرا در اسناد پارهای از روایات به وی نسبت وراق داده شده است(مفید،همانجا؛طوسی،همان،1/76).علمای امامیه ابوالجیش را به عنوان متکلم میشناختند(ابنندیم،226؛نجاشی،همانجا).وی چنانکه از عناوین آثارش برمیآید،در خصوص مسائل حساسی در این زمینه قلم زده است.ابوالجیش از شاگردان خاص ابوسهل بوده،به طوری که طوسی او را از«غلمان»وی شمرده است(الفهرست،همانجا).از این رو شخصی همچون ابوالجیش میتوانست انتقال دهندهٔ آراء کلامی ابوسهل به آیندگان بوده باشد(قس:مکدرموت،11-12).ابوحیان توحیدی در اخلاقالوزیرین از مجلسی در رمضان سال 360ق در محضر عزّالدولهٔ بویهی یاد میکند که دانشمندانی چون ابوعبدالله بصری،علب بن عیسی رمّانی،ابوحامد مرورودی و ابوالجیش بلخی حضور داشتهاند.در آن میان ابوالجیش به طرح سؤالی راجع به قرآن و اختلاف فقها،متکلمان و دیگر علما دربارهٔ آن میپردازد که حاضران تا مدتی از پاسخ به آن درمیمانند(ص202-207).در میان شاگردان وی به ویژه باید از شیخ مفید نام برد که از او حدیث نیز شنیده است(مفید،الارشاد،الامالی،همانجاها؛نجاشی،طوسی،همانجاها).شاگرد دیگر وی ابویاسر بوده که شیخ مفید در جوانی هنگامی که برای کسب علم به بغداد آمده بود،نزد او در محلهٔ باب خراسان دانش آموخت و همو بود که مفید را برای کسب علم راهی درس علی بن عیسی رمّانی کرد(ابن ادریس،161؛ورام،2/302).شخصیت ابویاسر که به غلام(شاگرد خاص)ابوالجیش نیز مشهور بود(همانجاها)،چندان شناخته نیست و در خصوص رابطهٔ او با شخصی به نام طاهر که نجاشی(ص208)و طوسی(همان،86)از وی با عنوان ابوالجیش یاد کردهاند،چیزی نمیدانیم.این دو در شرح حال طاهر یادآور شدهاند که وی متکلم بوده و آغاز دانشاندوزی شیخ مفید نزد وی بوده است(نیز نکـ:ابنندیم،همانجا،که از شخصی به نام غلام ابوالجیش در میان متکلمان امامیه نام برده،ولی اطلاعی در خصوص وی به دست نداده است).به هر روی چنانکه از عبارت نجاشی در شرح حال طاهر برمیآید،شیخ مفید پیش از آنکه نزد ابوالجیش به تحصیل پرداخته باشد،از طاهر شاگرد وی بهره برده است.در خصوص تبحر ابوالجیش در حدیث،نجاشی(ص422)یادآور شده که وی حدیث بسیار شنیده و طوسی در الفهرست(ص169)او را عارف به اخبار دانسته است.مفید در الارشاد(ص20،26،جمـ)و الامالی(ص310،328،جمـ)و طوسی در امالی(1/166،250،جمـ)برخی روایات وی را نقل کردهاند.گفتنی است که در میان مشایخ مفید از شخصی به نام ابوالحسن محمد بن مظفر وراق نام برده شده که از ابن ابی الثلج و طبری روایت میکند.با توجه به اطلاعاتی که از ابوالجیش در دست داریم،ایناحتمال وجود دارد که این فرد کسی جز ابوالجیش نبوده و این نام ضبطی غیردقیق از نام وی بوده باشد(نکـ:مفید،همان،18-19؛قس:طوسی،همان،1/166).ابوالجیش دارای تألیفاتی به خصوص در زمینهٔ امامت بوده است(نکـ:همو،الفهرست،169).از میان عناوین آثار وی آنچه به ما رسیده،اینهاست:1.الارزاق و الآجال(نجاشی،همانجا)؛2.الامامهٔ(ابن شهر آشوب،124)؛3.الانسان و انّه غیر هذه الجملهٔ(نجاشی،همانجا)،که احتمالاً تألیفی است مربوط به حقیقت انسان و اینکه مکلف به تکالیف الهی کیست.از ظاهر عنوان این کتاب چنین برمیآید که ابوالجیش همچون استادش ابوسهل نوبختی بر این اعتقاد بوده که حقیقت انسان چیزی است ورای صورت ظاهری آدمی و البته از مقولهٔ امری غیرمادی(نکـ:سیدمرتضی،113-114)؛4.خصال الکمال(ابن شهر آشوب،همانجا)؛5.الرد علی من جوّز علی القدیم البطلان؛ 6.فدک(نجاشی،همانجا)؛7.قد فعلت فلاتکم،که طوسی از آن با عنوان المثالب نیز یاد کرده و گفته که کتاب بزرگی بوده است(نجاشی،طوسی،همانجاها).این کتاب مورد استفادهٔ عمادالدین طبری در کامل بهائی(2/129-132)قرار گرفته است؛ 8.مجالس مع المخالفین فی معان مختلفهٔ(نجاشی،همانجا)،که نشان میدهد ابوالجیش با مخالفان خود از مکاتب مختلف کلامی مناظراتی داشته است؛ 9.نقض العثمانیهٔ للجاحظ(طوسی،همانجا؛قس:نجاشی،همانجا)؛ 10.نقض ماروی من مناقب الرجال(ابن شهر آشوب،همانجا)؛ 11.النکت و الاغراض،در امامت(نجاشی،همانجا؛قس:طوسی،همانجا).مآخذ:ابن ادریس،محمد بن احمد،مستطرفات السرائر،قم،1408ق/1987م؛ابن شهر آشوب،محمد بن علی،معالم العلماء،نجف،1380ق/1961م؛ابن ندیم،الفهرست،ابوحیان توحیدی،اخلاق الوزیرین،به کوشش محمد طنجی،دمشق،1385ق؛سید مرتضی،علی بن حسین،الذخیرهٔ،به کوشش احمد حسینی،قم،1411ق؛طوسی،محمد بن حسن،امالی،بغداد،1384ق/1964م؛همو،الفهرست،به کوشش محمد صادق بحرالعلوم،نجف،کتابخانهٔ مرتضویه؛عمادالدین طبری،حسن بن علی،کامل بهائی،قم،1376ق؛مفید،محمد بن محمد،الارشاد،نجف،1382ق؛همو،الامالی،به کوشش غفاری و استاد ولی،قم،1403ق؛نجاشی،احمد بن علی،رجال،به کوشش موسی شبیری زنجانی،قم،1407ق؛ورام بن ابی فراس،تنبیه الخواطر،قم،1375ق؛نیز:McDermott,M.J.,The Theology of Al-Shaikh al-Mufld,Beirut,1986.حسن انصاری</p>