َبوبَکْرِ سِجِسْتانی، محمد بن عزیر (د ح 330ق/942م)، مفسر، ادیب و مؤلف در زمینۀ غریب القرآن. برخی چون دارقطنی (د 385ق) و خطیب بغدادی او را محمد بن «عزیز» خوانده‌اند (نک : ابن نقطه، 7/7). اکثر قریب به اتفاق منابع در نام و نسب او به «محمدبن عزیر» بسنده کرده‌اند، ولی در مواردی محمد بن عزیر بن اعین (نک : ابن قاضی شهبه، 189)، محمدبن عمربن احمد (نک : پرچ، شم 522؛ قس: ورهووه، 260) و محمدبن عمربن احمدبن عزیر (ظاهریه، 408؛ بانکیپور، TS, I/590; XVIII(2)/174) نیز ضبط شده است. دربارۀ زندگی وی تقریباً چیزی دانسته نیست. از نسبت سجستانی چنین بر می‌آید که اصل او از سیستان بوده و در بغداد می‌زیسته است. به گفتۀ ذهبی: «وی تا حدود 330ق در قید حیات بوده، اما ابن نجار دربارۀ تاریخ درگذشت او سکوت کرده است» (15/216، 217). براساس گفتۀ ابن خالویه (نک : ابن خیر، 64) وفات ابوبکر سجستانی پیش از ابوبکر محمدبن قاسم انباری (نک : ﻫ د، ابن انباری) یعنی پیش از 328ق واقع شده است. از این‌رو استنباط ابن شاکر (10/306) و در پی او تلقی کرده‌اند، قابل تردید است. دربارۀ مشایخ وی گزارشی در دست نیست. تنها می‌دانیم که او در تألیف غریب القرآن از ارشادات ابن انباری سود برده و ابن خالویه او را از شاگردان وی شمرده است (نک : ابن انباری، 216؛ ابن خیر، 63). از راویان ابویکر سجستانی تنها سه تن را می‌شناسیم که غریب القرآن را از او روایت کرده‌اند: ابواحمد عبداللـه بن حسین بن حسنون سامری (همو، 62؛ ابن انباری، همانجا؛ علامۀ حلی، 72-73)، ابوعمرو عثمان بن احمدبن سمعان رزاز (ابن خیر، 61-63، 369؛ سمعانی، 9/290؛ ذهبی، 15/216)، ابوعبداللـه عبیداللـه بن محمد ابن بطۀ عُکبری (ابن خیر، 63؛ ذهبی، همانجا)، ولی بنا به گفتۀ ابن خالویه (ابن خیر. همانجا) نه این سه تن و نه دیگری کتاب را مستقیماً از مؤلف استماع نکرده‌اند. تنها اثری که از ابوبکر سجستانی می‌شناسیم کتاب غریب القرآن اوست که در برخی نسخ نزهه القلوب نامیده شده است (مثلاً نک : ابن خیر، 61؛ حتی، شم 1189). ریو (ص 77) احتمال داده که نزهه القلوب عنوانی متأخر برای کتاب بوده باشد. مؤلف در این اثر به شیوه‌ای لغوی ـ روایی، الفاظ غریب قرآن را شرح کرده و برخلاف روش معمول معجم‌نویسان عرب، کلمات را بدون رعایت ریشۀ کلمه بر پایۀ حروف تهجّی مرتب کرده و حرکات سه‌گانه را با ترتیب فتحه، ضمه و کسره آورده است (مثلاً اَنْذَرْتَهُمْ، اَنْداداً...)، گفته شده تألیف این کتاب بیش از 15 سال به طول انجامیده و گویا ثمرۀ زندگی سجستانی بوده است (نک : ابن انباری، 215-216؛ ابن خیر، 63). غریب القرآن از همان سدۀ 4ق به عنوان اثری معتبر در این رشته به شمار آمده (نک : ابن ندیم، 37) و از آن پس نیز همواره یکی از نام‌آورترین آثار در این زمینه بوده است (نک : زرکشی، 1/291؛ سیوطی، 2/3). این کتاب بارها از جمله در 1355ق در قاهره به چاپ رسیده است. چندین نسخۀ خطی مربوط به سدۀ 5ق از این کتاب در لندن، تاشکند و دوبلین موجود است (نک : ریو، شم 130؛ سیمنوف، شم 2927؛ آربری، شم 3009). این کتاب توسط مالک بن عبدالرحمن بن مُرَحّل سبتی به نظم کشیده شده (نک : ابن جابر، 140) و به وسیلۀ محمد سعیدبن پیر عثمان رومی با عنوان رغائب الفرقان به ترکی ترجمه شده است (بغدادی، 1/575). فخرالدین طریحی آن را به ترتیب معمول معاجم عربی درآورده و زوائدی بر آن افزوده که با عنوان تفسیر غریب القرآن به کوشش محمدکاظم طریحی در 1372ق/1953م در نجف به چاپ رسیده است. همچنین تحریری از غریب القرآن براساس ترتیب سوره‌ها و ایه‌ها به همراه زوائدی در هامش قرآن کریم به تصحیح عبدالحلیم بسیونی توسط کتابخانۀ سعیدیه در قاهره چاپ شده است.