یکشنبه ۱۲ دی ۱۴۰۰ ساعت ۱۲:۵۸

شفاف‌سازی توسط رسانه‌ها و فضای مجازی؛ تهدید‌ها و فرصت‌ها

مقدمه

در عصر جدید که عصر ارتباطات نام گرفته، رسانه‌ها و شبکه‌های فضای مجازی نقش بی‌بدیلی در بازگو نمودن وقایع جامعه ایفا می‌کنند. رسانه‌ها به عنوان رکن چهارم حاکمیت در دنیای امروز مطرح هستند. یکی از کارکردهای رسانه‌ها نقشی است که در امر شفاف‌سازی پدیده‌ها، سیاست‌ها و رفتارها دارند. امروز شفافیت به عنوان یکی از ارکان حکومت خوب مطرح می‌شود، چرا که می‌تواند این پیام را به مردم منتقل کند که نسبت به تحولات کشور نامحرم نیستند. از این رو در این نوشتار به اختصار به نقش فضای مجازی و رسانه‌ها در شفاف‌سازی پرداخته می‌شود.

مفهوم شناسی شفافیت

شفافیت و نظارت بر عملکرد دولت‌مردان مقوله مهمی است که از گذشته به عنوان عاملی بازدارنده از فساد مورد تأکید قرار گرفته است. اهمیت این موضوع به حدی است که پیشوایان دینی ما نیز بر این مقوله تأکید داشته‌اند. به عنوان مثال در بسیاری از نامه‌ها و خطبه‌های حضرت علی(ع) می‌توان اهمیت نظارت بر رفتار حکام و عمال حکومتی را مشاهده کرد. (پیشوایی، 1395)
شفافیت به معنای وجود آزادی اطلاعات و آگاهی از تصمیمات و عملکرد دولت‌ها و مسئولین، با هدف آگاهی عمومی، اصلاح و بهبود ساختارها، مشارکت مردم در حکومت و پاسخ‌گویی مسئولان و کنترل فساد است. (بشیری و دیگران،1399 :7) شفافیت سبب بهبود کیفیت تصمیم‌گیری‌ها، کاهش فساد و سوء استفاده از موقعیت (رانت) و اطلاع مردم از فرآیند تصمیم‌گیری مدیران و مسئولان می‌شود. شفافیت حضور افراد را در امور سیاسی و اجتماعی تقویت می‌کند و بدون آن باید گفت جلب اعتماد عمومی نسبت به مسئولان و در کل نسبت به حاکمیت امکان‌پذیر نمی‌باشد. در این خصوص فضای مجازی با توجه به دارا بودن ظرفیت‌هایی مانند سرعت، فراگیری، دسترسی آسان و... ضمن این‌که فضایی مناسب در شفاف‌سازی محسوب می‌شود، می‌تواند با افشای اطلاعات ضربه زیادی به اعتماد عمومی حکومت‌ها وارد کند.

فضای مجازی و شفافیت

فضاي مجازی سبب کم شدن فاصله بین دولت‌ها و شهروندان شده و امروزه دولت‌ها نمی‌توانند مانند قبل، اخبار و اطلاعات را از شهروندان خود پنهان کنند و ناچارند شفافیت بیشتري از خود نشان دهند. این موضوع سبب می‌شود اصولی مانند حق پاسخگویی به شهروندان، مسئولیت‌پذیري، شفاف‌سازی تصمیم‌های دولتی و... نمود یابند. شبکه‌هاي اجتماعی، امکان تغییر رابطه یک طرفه از دولت به شهروندان را به رابطه متقابل و تعامل شهروندان و دولت فراهم کرده و می‌تواند سبب تحکیم دموکراسی و توانمند کردن شهروندان در جهت مشارکت در سیاست‌ها شود. در بحث کارکرد فضای مجازی در خصوص شفافیت به دو مورد زیر می‌توان اشاره داشت:

1. اعلام عمومی

امروزه با همه‌گیر شدن فرهنگ استفاده از شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی، این شبکه‌ها به عضو جداناپذیر بسیاری از افراد تبدیل شده و افراد ساعات زیادی از زندگی خود را در این فضا سپری می‌کنند. این موضوع سبب شد کاربران این شبکه‌ها در کنار اصحاب رسانه مستقل یکی از وظایف خود را افشای فساد اقتصادی مدیران و مسئولین دانسته و نسبت به آن اقدام کنند. از طرفی مسئولین و مدیران نیز با درک این موضوع که اقدام‌ها و تصمیم‌های آنان در فضای مجازی و رسانه‌ها منعکس و همه مردم می‌توانند از کم و کیف آن‌ها اطلاع پیدا کنند، نسبت به اتحاذ تصمیمات و اقدام‌های خود دقت بیشتری به خرج می‌دهند.

2. تغییر رفتاری و اصلاح جهت‌گیری‌ها

در کنار اعلام عمومی فساد در فضای مجازی یکی دیگر از کارکردهای این فضا کمک به مشخص شدن برخی از وقایع است. این موضوع سبب تغییر رفتار و اصلاح جهت‌گیری‌ها نسبت به وقایع رخ داده شده از سوی مسئولین می‌شود. از همین جهت یکی از راهکارهای تجربه شده و مورد تأکید کارشناسان برای مقابله با فساد، استفاده از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی است.

تهدید‌ها و فرصت‌ها

موضوع شفافیت و مبارزه با فساد از موضوعات بسیار مهمی است که از طریق فضای مجازی و رسانه‌ها می‌توان حریف آن شد، حال آن‌که با شیوههای سنتی این موضوع سخت به نظر می‌رسد. در بحث مبارزه با فساد، باید به این نکته دقت شود که فضای مجازی هم «تهدید» و هم «فرصت» است.

تهدیدها

1. خدشه‌دار شدن حیثیت افراد: اگرچه اطلاع‌رسانی شاخصه رسانه‌ها است، اما عده‌ای در این فضا مباحثی را مطرح می‌کنند که امکان دارد حیثیت افراد به خطر بیفتد؛ در حالی که صحت موضوع مطرح شده از سوی مبادی ذی‌ربط هنوز بررسی نشده و مشخص نیست موضوع صحت دارد یا نه. از همین رو ذبیح‌ا... خداییان سخنگوی قوه قضائیه با بیان این‌که در رسانه افشاگری نکنید تا حمایت شوید گفت: «افشای فساد باید در چارچوب صحیح قانونی باشد، در این صورت مشکلی برای کسی که اعلام جرم یا سوءجریان می‌کند ایجاد نخواهد شد».(خبرگزاری مهر، 23/09/1400)
2. کاهش اعتماد عمومی به حاکمیت: یک نکته بسیار مهم این است که بدانیم از جمله مؤلفه‌هایی که سبب افزایش فاصله میان حاکمیت و مردم می‌شود و به اعتماد مردم خدشه وارد کند، «شبهه‌افکنی» در خصوص نهاد‌های حاکمیتی و مدیران دولتی است. از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون دشمنان نظام سرمایه‏گذاری زیادی در جهت از بین بردن اعتماد عمومی مردم از طریق شایعات فساد علیه دستگاه‏ها و نهاد‌های دولتی و انقلابی کرده‌اند. از همین رو با توجه به دشمنان زیادی که نظام جمهوری اسلامی دارد که از قدرت رسانه‌ای بالایی برخوردار هستند، فضای مجازی می‌تواند تهدیدزا باشد.
نکته مهم در بحث فضای مجازی در جمهوری اسلامی ایران این است که این فضا اصطلاحاً ول بوده و نظارتی بر آن نیست. در همین این رابطه مقام معظم رهبری در بیانات نوروزی خود در اول فروردین‌ماه 1400 فرموده‌اند: «متأسفانه در فضای مجازی کشور ما رعایت‌های لازم با وجود این همه تأکیدی که من کرده‌ام صورت نمی‌گیرد و در یک جهاتی واقعاً ول است، که بایستی آن کسانی که مسئول هستند حواسشان باشد. همه کشورهای دنیا روی فضای مجازی خودشان دارند اعمال مدیریت می‌کنند ما افتخار می‌کنیم به این‌که فضای مجازی را ول کرده‌ایم... نباید این وسیله را در اختیار دشمن گذاشت که بتواند علیه کشور و علیه ملت توطئه کند».

فرصت‌ها

1. کمک به حاکمیت در مبارزه با فساد: افشای فساد در فضای رسانه و شبکه‌های اجتماعی که در برخی متون از آن به نام پدیده «سوت‌زنی» یاد می‌شود می‌تواند کمک زیادی به قوه قضائیه در مبارزه با فساد انجام دهد. در بحث سوت‌زنی مشکل اساسی در کشور ما عدم وجود قانون حمایت از سوت‌زنان است. در بسیاری از موارد مشاهده می‌شود شخص سوت‌زن که عموماً در فضای مجازی دست به افشا فسادی زده از سوی قانون حمایت نشده و در برخی از موارد نیز از طرف مفسدین تحت فشار قرار گرفته شده است. البته این روش (سوت‌زنی) طی سال‌های اخیر مورد حمایت مسئولان قضایی قرار گرفته و سامانه اینترنتی «گزارشگران فساد»، زیر نظر سازمان بازرسی کل کشور راه‌اندازی شده است، اما همچنان نیازمند فرهنگ‌سازی و حمایت‌های قانونی از سوت‌زنان هستیم.
2. پاسخگوتر شدن مسئولین: مسئولین به دلیل منعکس شدن عملکردشان در این فضا پاسخگوتر خواهند بود. به عنوان مثال اگر مدیری حتی در دور دست‌ترین مناطق رفتار نامناسبی با مراجعه‌کنندگان خود داشته باشد می‌داند این رفتار در فضای مجازی منعکس خواهد شد، لذا سعی می‌کند با مراجعه‌کنندگان به بهترین نحو رفتار کند.
عدم شفافیت و جلوگیری از جریان آزاد اطلاعات مهم‏ترین عامل تسهیل کننده طرح ابهام و ایجاد فضای آلوده علیه دستگاه‏های دولتی و حاکمیتی است. برای افزایش روشنگری و رفع ابهام ابزار‌های مختلفی وجود دارد که رسانه و فضای مجازی از مهم‌ترین آن‌ها می‌باشد. شبکه‌های اجتماعی مجازی و رسانه‌ها با کارکرد شفاف‌سازی به جامعه در راستای مقابله با فساد کمک می‌کنند. قانون و مقررات در این خصوص باید به گونه‌ای باشد که مسئولین و مدیران احساس کنند هر تصمیمی که می‌گیرند و هر کاری که انجام می‌دهند، بالأخره باید یک جایی، دیر یا زود، در قبال آن پاسخ‌گو باشند.

پایان سخن

هرچند شفاف‌سازی در فضای مجازی و رسانه‌ها تهدیدهای زیادی را به دنبال دارد، اما نباید از فرصت پیش‌آمده توسط شبکه‌های اجتماعی مجازی در کمک به مبارزه با فساد و اصلاح رفتار مسئولین و مدیران صرف‌نظر کرد. امروزه شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی از طریق ارائه اطلاعات و آگاهی‌های مختلف، نظارت بر دولت‌ها و ایفای نقش دروازه‌بانی، توانسته‌اند در راستای بهبود و ارتقای شفافیت بیشتر در جامعه جلوه‌گر شوند. قوه مقننه و قوه قضائیه می‌توانند با تصویب قانونی در راستای مدیریت و حمایت از سوت‌زنان در فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی مجازی و نحوه فعالیت‌ها در این زمینه در ریشه‌کنی فساد نقش مهمی را ایفا کنند. امروزه شبکه‌های اجتماعی مجازی مانند تلگرام و اینستاگرام مانند دوربینی نامرئی عمل کرده و رفتارهای مسئولین و مدیران را ضبط و پخش می‌کنند که این امر می‌تواند نقش افشاءکنندگی و در عین حال بازدارندگی داشته باشد. چنانچه این فضا به درستی مدیریت شود و قوانین مرتبط با نحوه عملکرد آن تصویب و اجرا گردد، نقش مؤثری در مبارزه با فساد به خصوص فسادهای اقتصادی خواهد داشت.

مسعود پورعلی

کارشناس ارشد علوم سیاسی

#فضای مجازی |