چگونگى استفاده از عامل باد در بادگيرها بدين ترتيب است که بناهاى برج مانند باريک و بلند چهار پهلو يا احياناً هشت پهلو بر فراز بام ساختمان احداث مى‌کنند و قسمت بالاى بناى نامبرده را در چهار سمت، گشاده و باز مى‌گذارند. بالاى دهانه‌هاى چهارگانه رو به آسمان بسته است، ولى پائين آن به طرف داخل بنا تا درون ساختمان با آب انبار يا سرداب باز و آزاد است.
در عين حال داخل بناى برج مانند را به وسيله تيغه‌ها و پرده‌هاى آجرى مورب به چهار قسمت تقسيم مى‌کنند، بهطورى که چون در فضاى بالاى بناى نامبرده باد از هر سو بوزد به درون دهانهٔ همان سو وارد مى‌گردد و بر اثر اينکه تيغه‌ها و پرده‌هاى مورب و مجراها (يا به اصطلاح برخى از مردم امروزى کانال‌ها) در داخل بادگير رو به پائين ادامه دارد کشش باد هم به سمت پائين ادامه پيدا مى‌کند و باد از هواى آزاد بالا به درون ساختمان مى‌رسد و از سوى ديگر هوا بيرون مى‌رود و اين امر باعث وزش باد و جابه‌جا گشتن هواى فضاى داخل ساختمان مى‌گردد.
بادگيرهاى موجود کنونى در مرحله‌هاى نخستين به‌صورت ساده‌تر از آنچه اکنون مورد اطلاع و آشنائى است ساخته مى‌شد. بدين معنى که هر بادگير تنها از يک سو داراى دهانه‌اى باز در بالا بود و موضوع تقسيم‌بندى داخل بادگير و ترتيب پره در ميان نمى‌آمد بلکه تمام فضاى درون بادگير هم‌چون يک هواکش يک سره بود، براى تهويهٔ فضاى داخل آب انبار بر فراز آن دو يا سه يا چهار بادگير احداث مى‌کردند و هر بادگير رو به يک جانب داراى دهانهٔ باز و سه طرف ديگر آن بسته بود و دهانهٔ باز در هر بادگير در جهتى غير از جهت باد از يک يا دو بادگير به فضاى درون بنا راه مى‌يافت و طبعاً در قبال وزش باد به داخل بنا به همان اندازه هواى درون ساختمان از دو بادگير (يا سه بادگير) ديگر به بيرون سوق داده مى‌شد و بدين ترتيب هواى داخل ساختمان تعويض مى‌گرديد استادان معمار چنين بادگيرها را به اصطلاح بده و بستان مى‌نامند. پس از اين مرحله وضع بادگيرها تکامل مختصرى پيدا کرد و آن بدين صورت بوده است که هر بادگير در بالا از چهار سو داراى دهانهٔ باز بود و تيغه‌هاى مورب عمودى و متقاطع در طول بادگير احداث مى‌کردند و در نتيجه هر بادگير نقش چهار بادگير را که هر سمت دهانه‌اى داشته باشد ايفاء مى‌نمود.
مرحلهٔ بعدى چنين بود که در دهانه‌هاى چهار سوى هر بادگير تيغه‌هاى عمودى متعدد و موازى يکديگر ترتيب مى‌دادند و اين عمل از طرفى موجب تنظيم بهتر فشار باد و از طرف ديگر به زيبائى نماى بادگير منجر مى‌گشت.
آخرين مرحله تکامل بادگيرها را بايد بادگير دو مرتبه‌اى يا دو اشکوبه‌اى دانست و آن بدين‌گونه است که يک بادگير بزرگ با دهانه و تيغه‌ها و پره‌هاى معمولى در هر چهار سمت احداث مى‌کردند و قسمت وسط آن‌را جدا از هر چهار سمت به‌صورت مستقل به ارتفاع بيشترى بالا مى‌بردند و در حقيقت بادگير باريکى از وسط بادگير ستبر و بزرگ به جانب آسمان به ارتفاع يکى دو متر يا بيشتر افزون از ساير قسمت‌هاى بادگير برمى‌افراشتند بهطورى که اگر فرضاً تيغه‌هاى بادگير مرکزى فرو مى‌ريخت آسيبى به بادگير بزرگ چهار پهلوى آن وارد نمى‌آمد و هم‌چنين چنانکه هر بخش بادگير بزرگ لطمه‌اى مى‌ديد به بادگير باريک مرکزى ارتباط پيدا نمى‌کرد.
يکى از مشخص‌‌ترين و زيباترين چنين بادگيرهائى را نگارنده در ابرقو بر فراز صفهٔ تالار خانه‌اى به نام خانهٔ آقازاده ديدم.
براى بهره‌مندى از نسيم و ورزش باد به‌طور کلى دهانه‌هاى ساده در کنار سقف يا در محل مناسبى از ديوار احداث مى‌شد چنانکه در خانه‌ها و سرداب‌ها و آب انبارها و کاروانسراهاى داخل و خارج شهرهاى کنار کوير اين‌گونه دهانه‌ها در محل پيوستگى بادگير به کنار پوشش گنبد يا در سقف شاه‌نشينين يا بدنهٔ ديوار وجود دارد.
در زيرزمين‌هاى بزرگ خانه‌هاى قديم جلو دهانهٔ محل وزيدن باد به درون زيرزمين غالباً پنجره‌هاى مشبک کاشى نصب مى‌نمودند و بدين وسيله چنين دهانه و روزنه‌اى را از صورت ساده و ناهماهنگ ازاره و قسمت‌هاى ديگر زيرزمين بيرون مى‌آوردند.
در بعضى خانه‌هاى بزرگ در محل ارتباط سرداب يا اتاق به بادگير، دريچهٔ چوبى با پنجرهٔ کاشى مشبک ترتيب مى‌دادند و چنانکه باد به‌صورت نسيم مى‌وزيد پنجرهٔ کاشى مشبک طبعاً بهتر و مفيدتر بود و در صورتى‌که شدت وزش باد بيش از حد اعتدال باشد دريچه و در مناسب‌تر است که بتوان آن‌را باز و بسته نمود.
بناى استانداردى يزد (محل سابق فرماندارى آن شهر تاريخي) سراى قديمى خوش‌طرح و زيبا و استوارى است که حوضخانهٔ بزرگى دارد و بادگير آن به يکى از اتاق‌هاى گوشهٔ حوضخان مربوط مى‌شود ـ اتاق نامبرده مانند اتاق‌هاى گوشه‌هاى ديگر حوضخانهٔ داراى در و پيکر چوبى است که هنگام لزوم باز و بسته مى‌شود. شدت بادى که از بادگير به درون اتاق زير آن مى‌وزد آن چنان زياد است که عموماً مجبور هستند در اتاق به حوضخانه را ببندند و يقيناً چنين بادگير و اتاق و سرداب در خانه‌هاى ديگر يزد و ساير شهرها و آبادى‌هاى کنار کوير وجود دارد.
بادگير دو طبقه‌اى بلند و زيباى ابرقو بر فراز شاه‌نشين تالار بزرگ پائين آن (خانهٔ معروف به خانهٔ آقازاده) قرار دارد، کيفيت ارتباط آن با فضاى تالار بدين‌گونه است که بر سقف شاه‌نشين دريچه‌هاى چهارگوش متعدد ترتيب داده‌اند و هر دريچه درست زير يکى از مجراهاى (کانال‌هاي) بادگير واقع شده است و طبعاً دريچه‌هاى مرکزى به مجراهاى بادگير وسط که به‌شرح سابق‌الذکر يک طبقه روى بادگير ستبر پيرامون آن بلندتر است مربوط مى‌گردد و دريچه‌ها طورى است که به وسيلهٔ يک چوب بلند با قلاب انتهاء آن مى‌توان چفت و بست هر دريچه را باز نمود و بدين طريق هر موقع و هر اندازه بخواهند راه وزش باد را به درون تالار مى‌گشايند و هنگامى هم که هوا مساعد نباشد و نيازى به وزش باد احساس نگردد به وسيلهٔ همان چوب و قلاب آن، همگى دريچه‌ها را مى‌بندند.