سابقه تاریخی سکونت
بیش از ورود آریائیها به سرزمینی که امروز آذربایجان نامیده میشود، مردمان بومی در این سرزمین حضور داشتند و زندگی میکردند. آثار باستانی زیادی چون تپه حسنلو در نقده و گویتپه این نکته را اثبات میکند.
بومیان اغلب به کشاورزی، دامپروری و پرورش اسب مشغول بودند. پس از ورود آریائیها این مردم مسالمتجو نیز جذب آنها شدند و در کنار آنها زندگی صلحآمیزی را ادامه دادند تا پس از گذشت قرنها، مردمان بومی و غیربومی درهم آمیخته و ادغام شدند.
نام آذربایجان و وجه تسمیهٔ آن: آذربایجان در دورهٔ هخامنشیان و قبل از آن، کشور ماد نامیده میشد و از مهمترین ایالتهای کشور بهشمار میرفت.
استرایون، جغرافیدان یونانی، معتقد است که پس از استیلاء اسکندر مقدونی بر ایران، سرداری بهنام آتروپات از سرزمین ماد برخاست و نگذاشت که این سرزمین بهدست یونانیان بیفتد. از این جهت این سرزمین بهنام او آتروپاتکان خوانده شد که بعدها به آذربادگان و بعد از اسلام به آذربایجان تغییر نام داد.
در استان آذربایجان غربی، سه نوع زندگی مشاهده میشود: زندگی شهری، زندگی روستائی و زندگی عشایری.
زندگی شهری
در انتخاب ی مکان برای شهر، مجموعهای از عوامل طبیعی، انسانی و اقتصادی مؤثر هستند. در این استان عوامل طبیعی عبارتند از:
۱. موقع جغرافیائی و ناهمواریها و آبوهوا
۲. منابع آب
۳. پوشش گیاهی و خاک و ...
۴. موقعیت ارتباطی
دو عامل ناهمواری و آبوهوا از عوامل مهم مکانگزینی شهرها در استان بوده و شرایط اقلیمی نیز خود نتیجهٔ پراکندگی ناهمواریها و بهویژه ارتفاع آنها است.
علاوه بر این، شهرهای استان بیشتر در نواحیای دیده میشوند که بارندگی کافی برای کشاورزی و نیز آب آشامیدنی مورد نیاز وجود دارد. همواره مکانگزینی، پیدایش و توسعهٔ شهرهای استان به نزدیکی منابع آب وابسته بوده و بهرغم ضرورتها و شرایط امنیتی، دفاعی و ... شهرها در نزدیکی این منابع پدید آمدهاند. شهرهای جلگهای و پایکوهی استان از جملهٔ اینگونه شهرها هستند. در شهرهای استان منابع آب به سه صورت یافت میشود:
- آبهای جاری
- آبهای زیرزمینی؛ شامل قنات، چشمه، چاه و ...
- آبهای ذخیرهای؛ شامل آببندها و سدها
اکثر شهرهای استان در امتداد سواحل رودها بهوجود آمدهاند؛ زیرا آب رودها در تکوین و توسعهٔ شهرهای مهم و پرجمعیت نقش مهم و مؤثری دارد. علاوه بر این، حفر کانالهاو چاههای معمولی، عمیق و نیمهعمیق در بسط و توسعهٔ جوامع انسانی بهخصوص جوامع شهری مؤثر بوده است.
عوامل انسانی و اقتصادی نیز در پیدایش و شکلگیری شهرهای استان آذربایجانغربی نقش مؤثری داشته و عبارتند از:
۱. عامل نظامی، دفاعی و امنیت
۲. عامل ارتباطی
۳. نزدیکی به مرز
۴. موقعیت اقتصادی
۵. واقع شدن در مسیر بزرگ راههای مهم تجارتی و بازرگانی
بدون شک تاریخ بر تحول استان آذربایجانغربی در چگونگی پیدایش شهرها و ارتفاعگزینی آنها نقش مهمی داشته است از جمله اینکه در گذشته، بهدلیل عدم وجود امنیت کافی، جمعیتهائی از مردم برای دفاع از خود به کوهها و مناطق مرتفع پناه میبردند و بدینطریق شهرهائی را بنیان نهادند. در آن زمانها جلگههای ناامن همواره در معرض تاخت و تاز اقوام مهاجم بود. شهرهای استان در نواحی زیر بهوجود آمدهاند:
۱. نواحی کوهستانی
۲. نواحی دشتهای پایکوهی
۳. نواحی جلگهای
۴. داخل درهها
بیشتر شهرها و روستاها در درون درههای عریض که به آب دسترسی دارند. استقرار یافته و کانونهای پرجمعیت نیز در داخل این درهها شکل گرفتهاند. بهطور کلی، جمعیت متناسب با شرایط محیطی و موقعیت جغرافیائی در بخشهای مختلف استان پراکنده شده است. همانطور که میدانیم، هر چه ارتفاع افزایش مییابد، بهدلیل کاهش دما، از تعداد شهرها و جوامع انسانی کاسته میشود. پس افزایش ارتفاع که کاهش دما را به همراه دارد در توسعه و گسترش شهرها نقش قابل توجهی دارد.
شهرهای استان عمدتاً بر روی جلگهها پایکوهی وابسته به منابع اب بهوجود آمدهاند. در طول تاریخ نیز موقعیت دفاعی و امکان دسترسی به نواحی حاصلخیز جلگهای و پایکوهی، موجب رشد و شکوفائی شهرها شده است.
نواحی پایکوهی و درههای داخلی، مناسبترین محل برای استقرار شهرهای استان است. در داخل درههای کوهستانی و پایکوهی مشرف به دشتها و جلگهها امکاناتی چون زمین کافی برای استقرار شهرها و مناطق اطراف آنها و منابع آب جاری و زیرزمینی فراهم است. جریان آب رودها در دامنهها و بر روی جلگههای پایکوهی باعث توسعهٔ این شهرها میشود. آب مورد نیاز بعضی از این شهرها نیز از طریق آبهای زیرزمینی تأمین میگردد.
جدول ویژگیهای شهرستانهای آذربایجانغربی
شهرستان | وسعت به کیلومتر مربع | جمعیت به نفر | تراکم جمعیت به نفر | تعداد روستا | نام بخشها | نقاط شهری | |||||||||||||
ارومی | ۵۲۵۱ | ۷۲۵۰۰۸ | ۱۳۸ | ۶۱۹ | انزل - سیلوانا - صومای برادوست - مرکزی نازلو | ارومیه - قوشچی - نوشینشهر | |||||||||||||
اشنویه | ۱۱۹۳ | ۵۶۰۰۰ | ۴۶ | ۷۸ | مرکزی - نالوس | اشنویه | |||||||||||||
بوکان | ۲۵۴۱ | ۱۷۵۵۴۱ | ۷۴ | ۱۸۲ | سمینه - مرکزی | بوکان | |||||||||||||
پیرانشهر | ۲۲۵۹ | ۸۶۷۲۱ | ۳۸ | ۱۴۷ | لاجان - مرکزی | پیرانشهر | |||||||||||||
تکاب | ۲۵۲۳ | ۸۴۹۰۱ | ۳۴ | ۹۷ | تخت سلیمان - مرکزی | تکاب | |||||||||||||
چالدران | ۱۹۷۴ | ۱۳۰۱۲ | ۳۰ | ۱۸۶ | زردشت - مرکزی | سیهچشمه | |||||||||||||
خوی | ۵۵۶۰ | ۳۲۳۱۹۴ | ۵۸ | ۲۹۵ | ایواوغلی - چایپاره - صفائیه - قطور - مرکزی | خوی - قرهضیاءالدین - فیرورق | |||||||||||||
سردشت | ۱۴۱۱ | ۹۳۱۶۸ | ۶۶ | ۲۷۱ | مرکزی - زرینه | سردشت | |||||||||||||
سلماس | ۲۵۴۴ | ۱۵۶۵۵۸ | ۶۲ | ۱۵۶ | کوهسار - مرکزی | سلماس - تازهشهر | |||||||||||||
شاهیندز
|
۲۸۳۹ |
۱۰۴۵۹۸ |
۳۷ |
۲۰۵ |
کشاورز - مرکزی
|
شاهیندز
|
|||||||||||||
ماکو | ۴۳۳۵ | ۲۰۲۹۳۹ | ۳۲ | ۳۶۸ | پلدشت - شوط - مرکزی | پلدشت - شوط - ماکو - بازرگان | |||||||||||||
مهاباد | ۲۵۹۱ | ۱۷۱۶۲۴ | ۶۶ | ۱۹۵ | خلیفان - مرکزی | مهاباد | |||||||||||||
میاندوآب | ۱۵۳۸ | ۲۰۹۸۴۰ | ۱۴۰ | ۱۴۳ | مرحمتآباد - مرکزی | میاندوآب - چهاربرج | |||||||||||||
نقده | ۱۰۵۰ | ۱۶۲۲۸ | ۷۳ | ۹۶ | محمدیار - مرکزی | محمدیار - نقده |