مدرسه طالقانى
مدرسه ابتدايى طالقانى در شهر زاهدان تقاطع خيابان‌هاى مصطفى خمينى و خيابان کامبوزيا در بخشى از بافت اوليه شهر فعاليت دارد.
بناى مذکور سال‌هاى ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۸ هجرى شمسى به دستور رضاشاه ساخته شد و به نام‌هاى الم، رازى معروف بود. اين مدرسه داراى زيربناى ۱۲۱۲ متر مربع در قطعه زمينى به مساحت ۲۵۲۵ متر مربع احداث شده است. در اجرا و ساخت مدرسه از عناصر معمارى سنتى بومى منطقه به خوبى بهره برده شده است. مصالح مورد استفاده آجر و خشت است هرچند که در نماى آن بيشتر آجر ديده مى‌شود. ورودى مدرسه در جنوب غربى قرار گرفته و ساختمان‌هاى بنا شده در سه قمست شمال، شرق، جنوب قرار دارند. از خصوصيات بارز اين بنا ستون‌هاى زيبا، سقف‌هاى گنبدي، تزئينات آجرکارى است که نمايى بسيار زيبا به مدرسه داده است.
نمونه‌هايى از اين بنا در سطح استان با معمارى ويژه خود موجود است که به چند مورد اشاره مى‌شود:
دبستان شهيد چمران، زاهدان، خيابان آزادى نزديک به ميدان آزادى
مدرسه دو شهيد، بخش بمپور از توابع شهرستان ايرانشهر، خيابان امام خمينى (ره) شرقى دبستان شهيد قلنبر، سراوان، خيابان آزادى
خانه ابويى
اين ساختمان قديمى در بافت اوليه شهر زاهدان در خيابان شريعتى قرار گرفته است. زمان احداث آن هم‌زمان با شکل‌گيرى هستهٔ اوليهٔ شهر است. ساخت آن توسط استاد محمدعلى محمودى از معماران يزد براى شخصى به نام آقاى زعيم ابويى يکى از کارمندان دادگستري، احتمالاً در سال ۱۳۱۱ هـ.ش ساخته شد. تا سال ۱۳۴۰ اين بنا مورد بهره‌بردارى بوده و بعد از آن وراث استفاده نموده و پس از مدتى نيمه متروک رها شد.
اين ساختمان با زيربناى ۴۸۳ متر مربع در قطعه زمينى به مساحت ۸۱۳ متر مربع احداث شده است. در اجرا و ساخت اين منزل از عناصر معمارى سنتي، بومى و منطقه‌اى به خوبى بهره‌بردارى شده است. در ساخت بنا از آجر و خشت‌خام توأمان استفاده شده اما مصالح غالب مخصوصاً در نما، آجر است. ورودى اصلى بنا در منتهى‌اليه شمالى ضلع غربى قرار گرفته و سردر ورودى آجرکارى زيبايى با طاق جناقى دارد. اين در به يک هشتى ۴٭۵/۲ متر باز مى‌شود که در مرکز سقف گنبدى آن يک شبکه نورگير هشت ضلعى ساخته شده است، از ضلع جنوبى اين هشتى مى‌توان به حياط اصلى بنا راه يافت که مجموعه عناصر معمارى و اتاق‌ها در اضلاع شمالي، جنوبي، شرقى اين حياط قرار گرفته‌اند. در ضلع شمالى حياط مجموعه اتاق‌هاى زمستانى و در ضلع جنوبى آن مجموعه اتاق‌هاى تابستانى و در ضلع شرقى نيز به آشپزخانه انبار و ساير تأسيسات لازم واقع شده‌اند، در ضلع شمالى علاوه بر هشتى سه اتاق اصلى و سه اتاق فرعى کوچک‌تر قرار گرفته که تا حدودى در آن سوى حياط فضاى مشابه آنها وجود دارد. در شمال شرق و جنوب شرق حياط مرکزى دو راهروى سرپوشيده قرار گرفته که از طريق راهروى شمال شرقى حياط مى‌توان از يک طرف به آشپزخانه و از سوى ديگر به پلکانى که به پشت‌بام منتهى مى‌شود راه يافت.
در ضلع شرقى حياط علاوه بر آشپزخانه چندين اتاق و انبار نيز وجود دارد، آشپزخانه داراى تنور، اجاق‌هاى ديوارى و انبارهاى متعدد و حمام نوساز در انتهاى آن است. در ضلع جنوبى ايواني نسبتاً رفيع و عريض (نسبت به ارتفاع بنا) به عمق ۴ متر و با دهانه‌اى به عرض ۵/۵ متر در مرکز ضلع جنوبى حياط ساخته شده که در تابستان‌ها از آن استفاده مى‌شده است. ايوان مرکزي حوض‌خانه و مجموعه اتاق‌هاى احداثى در ضلع جنوبى به عنوان تابستان‌نشين ساکنان منزل محسوب مى‌شده است. در امتداد شرقى ضلع جنوبب در مجاورت ايوان سه اتاق ديده مى‌شود -اتاق وسطى آن حوض‌خانه منزل- بر فراز بام اتاق حوض‌خانه بادگير آجرى زيباى استوانه‌اى شکلى با هشت شبکه بادگير قرار گرفته که باد توسط شيار يا کانال‌هاى تعبيه شده در جرز ديوارها به آب‌نما يا چند حوض مدور متداخل هدايت شده و پس از خنک و مرطوب شدن به اتاق‌هاى مجاور راه مى‌يافته است. ورودى اين حوض‌خانه از طريق راهروى جنوب شرقى حياط است و به منظور تلطيف هوا و فضاى منزل در مرکز حياط اصلى يک حوض هشت ضلعى با چهار باغچه در اطراف آن ايجاد نموده‌اند. براى پوشش سقف تمامى اتاق‌ها از شيوهٔ طاق‌زنى (گنبدي) استفاده شده است. اين بنا در حال حاضر مورد مرمت توسط ميراث فرهنگى به نحو بسيار زيبا با آجر و سيم‌گِل و گچ و ... قرار دارد و پس از آن به عنوان يک مرکز فرهنگى مورد بهره‌بردارى قرار خواهد گرفت.
بازارچه سرپوش زاهدان
اين بازارچه احتمالاً در سال ۱۳۰۸ هـ.ش ساخته شد و توسط يک معمار يزدى به نام استاد غلامعلى خلفى تکميل گرديد. پلان بازارچه به صورت ال و مصالح به کار رفته در آن، خشت و گل و ساروج است. بازارچه داراى سقف‌هاى گنبدى است و زير نظر ميراث فرهنگى استان مرمت و بازسازى شده است. در حال حاضر اين بازارچه به فروشگاه لوازم خانگي، خرازى و طلا فروشى و کفش فروشى تبديل شده است.
اين بنا به علت سابقه تاريخي، اجتماعى و سياسى حائز اهميت فراوانى است.
ساختمان پست چابهار
اين بنا از قديمى‌ترين ساختمان‌هاى سنگى موجود در شهر چابهار است. با توجه به کتيبهٔ سنگى موجود در قسمت جلوى ساختمان ساخت آن به سال ۱۸۶۹ ميلادى برابر با ۱۲۴۸ هجرى شمسى در زمان نفوذ پرتغالى‌ها است. ساختمان با هدف تلگراف‌خانه احداث شده و به اين نام معروف بوده است و بعد از گذشت زمان اداره پست در آن استقرار يافته است.
مشخصات ساختمان
طبقهٔ هم‌کف آن داراى زيربناى ۶۳۰ متر مربع و طبقهٔ اول ۵/۱۷۸ متر مربع زيربنا دارد. طبقهٔ اول آن داراى دو اتاق اصلى قديمى و دو اتاق الحاقى (با سرويس‌هاى بهداشتى است) پوشش سقف‌ها مسطح با تيرهاى چوبى است و همچنين کف اتاق‌ها و راه‌پله و پاگرد در طبقه اول با الوارهاى چوبى پوشش داده شده است. اين ساختمان علاوه بر رواقى که در دور تا دور بنا احداث گرديده، داراى سايبانى با شيروانى سفالى که در جلو ساختمان بوده که در حال حاضر به علت فرسوده شدن چوب‌هاى آن سفال‌ها را جمع‌آورى نموده‌اند. هر کدام از اتاق‌ها در هم‌کف داراى دو در ورودى با قوس‌هاى هلالى است. در قسمت بالاى درها دو دريچه وجود دارد که به پشت‌بام رواق‌ها باز مى‌شوند.
اين بنا داراى ويژگى معمارى مختص مناطق گرمسيرى يعنى همانا وجود رواق‌هاى هلالى دور تا دور است. و استفاده از سنگ‌هاى رسوبى ماسه‌اى ساحلى در اندازه‌هاى مختلف از ويژگى ديگر اين بنا است.