شهر پاسارگاد در ۷۰ کيلومترى شمال تخت‌جمشيد، در جاده آسفالته شيراز-آباده، با فاصله سه کيلومترى جاده قرار دارد.
دشتى که پاسارگاد در آن واقع شده، به نام دشت مرغب ناميده مى‌شود و با مساحتى حدود ۲۰٭۱۵ کيلومتر، ۱۲۰۰ متر از سطح دريا ارتفاع دارد. رود پُلوار که در ايران باستان مدوس (Medus) ناميده مى‌شد، اين دشت را سيراب مى‌کند.
پيش از اين که شهر پاسارگاد در دشت مرغاب ساخته شود، اين دشت از سابقه تمدنى سه هزار ساله برخوردار بود و روستاهايى چون تل‌نخودي، تل‌خارى (خري)، تل سه‌آسياب و دو تولان (دو تُلون) که در هزاره چهارم و سوم پيش از ميلاد، در آنها کشاورزى مى‌شد، داراى رونق و شکوه ويژه‌اى بود.
برخى از مورخان ذکر کرده‌اند که کورش با شکست استياگس (آستياک) در سال ۵۵۰ پيش از ميلاد، امپراتورى ماد را سرنگون کرد. او در ميدان جنگى که بر مادها پيروز شد، محلى را براى اقامت خود به عنوان پايتخت برگزيد. اين محل همين دشت مرغاب است.
وجه تسميه پاسارگاد
در مورد واژه پاسارگاد نظريات گوناگونى ابراز شده است: نخستين کسى که در اين زمينه اظهارنظر کرده، هردوت است که از پاسارگادي به عنوان مهم‌ترين طايفه و عشيره پارسيان نام برده و هخامنشيان را برخاسته از اين طايفه مى‌داند. کنت کورس اين واژه را به صورت پارسه گَد آورده است.
اصولاً وجه اشتقاق اين واژه در پارسى باستان مورد ترديد است و پاسارگاد را محل استقرار پارسيان، زيستگاه پارسيان، تختگاه پارسه و دژ پارسيان معنى کرده‌اند.
هالُک براساس گل‌نبشه‌هاى تخت‌جمشيد معتقد است که صورت ايلامى واژه پاسارگاد، بَتَرکَتَ (Batrakata) بوده است.
آثار باستانى پاسارگاد
مجموعه آثار پاسارگاد در محوطه‌اى به پهناى دو و درازى سه کيلومتر گسترده است. همين گستردگى موجب شده که هنرى فرانکفورت اظهار نمايد پاسارگاد مکان استقرار يک فرمانرواى کوچ‌نشين بود.
اين آثار از شمال به جنوب به پنج گروه زير تقسيم مى‌شوند:
۱. صفه عظيم تل‌تخت يا تخت‌مادر سليمان و باروى خارجى آن.
۲. محوطه مقدس در شمال غرب آن.
۳. ساختمان زندان.
۴. مجموعه کاخ‌ها شامل محوطه چهارباغ با آب‌گذرها، حوضچه‌هاى سنگى و کاخ‌هاى پذيرايى يا بارعام، کاخ اختصاصى کوروش يا کاخ مسکوني، کوشک‌هاى الف و ب، درگاه و پل.
۵. آرامگاه کوروش در فاصله ۵/۱ کيلومترى کاخ‌ها.
آثار باستانى پاسارگاد از لحاظ تاريخى به سه دوره ويژه تعلق دارند:
آثار پيش از تاريخ و پيش از دوره هخامنشى
شمن کاوش‌هاى باستان‌شناسى در شمال آرامگاه کوروش، در صفه سنگى مشهور به تخت‌سليمان، چند تکه سفال نقش‌دار و قسمتى از يک مجسمه سنگى از دوره ايلامى کشف شد.
آثار دوره هخامنشى
اين آثار دربرگيرندهٔ کاخ پذيرايى کوروش، کاخ اختصاصى کوروش، کاخ شرقى با نقش برجسته انسان بال‌دار، صفه سنگى معروف به تخت‌مادر سلسمان (تل‌تخت)، آب‌نماهاى کاخ شاهي، حوضچه‌هاى سنگي، ويرانه برج سنگي، بناى موسوم به زندان، دژ پاسارگاد، آتشکده پاسارگاد و آرامگاه کوروش.
آثار بعد از اسلام
اين آثار شامل مسجد اتابکان که در رمضان سال ۶۲۱ هـ.ق توسط اتابک زنگي ساخته شد، کتيبه و محراب کنده شده در اتاق آرامگاه کوروش که در همان زمان اتابک زنگى حجارى شد، بناى اسلامى به نام مدرسه يا کاروانسرا در صدمترى شمال آرامگاه کوروش که آن را هم اتابک زنگى ساخت و اينک به صورت ويرانه درآمده است.
در سال ۱۳۲۸ شمسى يک قطعه سنگ از کتيبه‌اى که روى آن جمله السلطان‌المطاع‌ابوالفارس به خط ثلث زيبا حکاکى شده، از زير خاک بيرون آمد. با توجه به اين که ابوالفارس لقب شاه شجاع مظفري (۷۵۹تا ۷۷۶ هـ.ق) بود و چند سکه از وى نيز پيدا شد، نظر بر اين است که اين پادشاه هم، ساختمان يا ساختمان‌هايى در پاسارگاد کرده بود.