آرامگاه آبش خاتون
آبش خاتون آخرين پادشاه اتابکان، در سال ۶۸۵ يا ۶۸۷ هـ.ق در محله چرنداب تبريز درگذشت. جسد او را دخترش به شيراز منتقل کرد و آرامگاهى رفيع در بيرون شهر شيراز، در انتهاى جنوب شرقى شهر، براى او ساخت. اين محل امروزه در فلکه خاتون شيراز واقع است.
بناى اصلى آرامگاه آبش خاتون به شکل مربع و اندازهٔ هر ضلع آن ۷۵/۱۶ متر و ارتفاع آن ۲۰ متر بود و در طرح و شکل بنا شباهت‌هايى با مقبره الجايتو در سلطانيّه مشاهده مى‌شد. قسمت‌هاى باقى‌مانده کنوني، تنها گوشه‌هايى از آن آرامگاه مجلل با ساختمانى آجرى است که سقف گنبدى آن فرو ريخته و ديوارهاى آن خراب شده است.
اين ساختمان ابتدا سه طبقه بود. اما اکنون تنها ديوار بلندى از آن باقى مانده و ازاره‌هاى کاشى‌کارى آن از بين رفته و امروزه تنها قسمتى از اين ساختمان داراى ازاره سنگى است. کتيبه‌اى از دوره صفوى در بيرون آرامگاه قرار داشت که بخشى از آن همراه معرق عالى طبقهٔ پايين آرامگاه در موزه پارس نگه‌دارى مى‌شود.
در قديمى ساختمان داراى منبت‌کارى بسيار ارزنده‌اى بود، که به مرور زمان نقش‌هاى آن محو شده، اما لاشه آن پا برجا است.
آرامگاه باباکوهى
آرامگاه حافظ
براى اولين بار ۶۵سال پس از درگذشت حافظ، در سال ۸۵۶ هـ.ق استاد شمس‌الدين محمد يغمايي اقدام به ساخت عمارت گنبدى بر فراز آرامگاه حافظ نمود و در برابر آن حوضى بزرگ ساخت. آب اين حوض از آب رکن‌آباد تأمين مى‌شد. اين بنا در اوايل قرن يازده هـ.ق در زمان سلطنت شاه عباس کبير تعمير شد. بعد از آن نيز نادر شاه دستور تعمير آرامگاه حافظ را صادر کرد.
ساختمان اصلى مزار حافظ در زمان کريم‌خان زند در سال ۱۱۸۷ هـ.ق شکل گرفت. او عمارت زيبايى به سبک ديگر بناهاى زنديه و تالارى که داراى چهار ستون سنگى يک‌پارچهٔ بلند بود، براى آرامگاه ساخت و باغ بزرگى در جلوى تالار احداث کرد. سنگ مرمر بزرگى که اکنون موجود است و روى آن دو غزل از شاه غزل‌هاى حافظ با خط عالى نستعليق حک شده، به همين دوره تعلق دارد.
سطح داخلى سقف مقبره جديد که روى هشت ستون سنگى قرار دارد، با کاشى‌کارى معرق رنگين پوشيده شده و هشت بيت از يک غزل حافظ روى سنگ‌هاى يک‌پارچه آن حک شده است.
نماى خارجى سقف آرامگاه داراى ترک‌هاى متعدد و چون کلاه قلندران و درويشان است. پوشش مسى اين سطح به مرور زمان اکسيده و رنگ زنگارى زيبايى يافته است.
در باغ شمالى دو حوض مستطيل بزرگ که منبع آب حوض‌هاى بزرگ باغ است، احداث شد. باغ آرامگاه را تالار وسيع و باشکوهى به عرض هفت متر و طول ۵۶ متر که از بيست ستون سنگى تشکيل شده، از باغ ورودى جدا مى‌سازد.
چهار ستون وسط تالار با سرستون يک‌پارچه از دوره کريم‌خان به جاى مانده و ۱۶ ستون دو پارچه در سال ۱۳۱۵ نصب شده است.
ديوارهاى دو سوى تالار با سنگ‌هاى مرمر تزيين شده و بر فراز آنها کتيبه‌اى با خط مير از يکى از اشعار نغز حافظ نوشته شده است. اين کتيبه قبلاً روى کاغذ نوشته شده بود و بعدها به همان شکل به سنگ مرمر منتقل شد.
بر پيشانى ديوارهاى باغ مقبره، کتيبه‌هاى ديگرى از شاه‌غزل‌هاى حافظ به خط ثلث با کاشى در زمينهٔ لاجوردى تهيه و نصب شده است. اين خطوط توسط اميرالکتاب ملک‌الکلامي نوشته شده است.
برخى از اشخاص معروفى که افتخار همجوارى با تربت حافظ را يافته و پيرامون او به خاک سپرده شده‌اند، عبارتند از فرصت‌الدوله شيرازي، ميرزا نظام‌الدين دستغيب، على محمد قوام‌الملک و فرزندان او، ميرزا محمد رضا حکيم، ميرزا عباس حکيم، دکتر لطفعلى صورتگر شيرازي، محمد خليل رجايى و ...
آرامگاه سعدى
آرامگاه سعدى در شمال شرقى شيراز، در دامنهٔ کوهى به نام پهند قرار دارد. مى‌گويند پس از وفات سعدى در سال ۶۹۱ هـ.ق، او را در خانقاه خودش که در همين محل بود، دفن کردند.
ساختمان جديد آرامگاه سعدى که اقتباسى از کاخ چهل ستون اصفهان است، با نگاهى به معمارى جديد، در سال ۱۳۳۱ به پايان رسيد. در اين بنا ايوانى با ستون‌هاى چهار ضلعى بلند از بتون مسلح با روکارى سنگ است، با تزيينات کاشى‌کارى در جلوى بقعه واقع شده و گنبد کاشى فيروزه بر فراز بقعه، جلوه‌اى خاص دارد.
سنگ‌هاى رنگين و زيبا که با ظرافت حجارى و صيقلى شده، براى پايه‌ها و ستون‌ها به کار رفته و کاشى‌هاى فيروزه‌فام بر زيبايى آنها افزوده است.
مساحت محوطهٔ سعدى بيش از ده هزار متر مربع است. از اين ميان زيربناى ساختمان آرامگاه ۲۶۱ متر مربع وسعت دارد و بقيه را باغ در برمى‌گيرد. در زير محوطه، چشمهٔ آب زلالى موسوم به حوض ماهى روان است. توسط پلکانى که در خارج از ايوان قرار دارد، مى‌توان به داخل اين محوطه راه يافت.
قطعات کتيبه‌اى سنگى متعلق به سردر بناى قديمى که بر آن ابياتى ار سعدى به خط ثلث عالى نوشته شده در آرامگاه محفوظ است. اين کتيبه ضمن ساخت و سازها از زير خاک بيرون آمد.بر روى در ورودى باغ اين بيت به چشم مى‌خورد:
| زخاک سعدى شيراز بوى عشق آيد | |||
| هزار سال پى از مرگ او گرش بويى |
در داخل آرامگاه هفت کتيبه از بهترين فطعات گلستان و بوستان، طيبات و بدايع و قصايد شيخ، به خط زيبا توسط استاد بوذري نوشته شده است. در کتيبهٔ طاق‌نماى جنوب غربي، حکايتى از گلستان بر کاشى لاجوردى به خط نستعليق نوشته شده است.
در انتهاى ايوان، درست قرينهٔ آرامگاه سعدي، آرامگاه شاعر فقيد،فصيح‌الملک شوريده قرار دارد.