مسجد جامع مرند
مسجد جامع مرند در مرکز شهر مرند واقع شده است. طبق کتيبهٔ محراب مسجد، اين بنا در سال ۷۳۱ هـ.ق در زمان سلطنت ابوسعيد بهادرخان از محل خيرات مردم مرند و جزيه‌اى که در آن زمان از غير مسلم مى‌گرفتند به توليت حسين بن محمود ابن تاج خواجه ساخته شد.
امروزه کف مسجد به اندازه سه پله از سطح کوچه مجاور پايين‌تر است و دالانى به طول ۱۲ متر با سه طاق گنبدي، ورودى را به شبستان‌ها مربوط مى‌سازد. در سمت چپ اين دالان، شبستان جنوبى با گنبدى کم خيز واقع شده که بر فراز آن کتيبه‌اى از سنگ به چشم مى‌خورد. چنين به نظر مى‌رسد که در سال ۷۴۰ هـ.ق در حالى که بيش از ۹ سال از عمر اين مسجد نمى‌گذشت توسط تاج خواجه مرمت شد و توسعه يافت. محوطه اصلى مسجد با سقفى مشتمل بر شش گنبد، فضاى اصلى مجموعه را تشکيل مى‌دهد.
عبدالرحيم کيا مى‌نويسد: در سرلوحه‌اى که در مسجد جامع مرند موجود بود است چنين نوشته شده بود: قد باش بعد از تعمير هذالمسجد الواقع فيه مقبرة امّ نوح عليه‌السلام، ۱۲۶۸ هـ.ق.
راجع به وجه تسميه مرند روايتى است که مى‌گويد بناى اين شهر به امر دختر ترسايى به نام ماريا گذاشته شد و کليساى بزرگ شهر نيز که فعلاً پابرجاست، با تغييراتى به صورت مسجد جامع شهر درآمد. آثار کليسايى اين مسجد مشهود است و صليب‌هاى بزرگ و کوچک شکسته دورتادور قسمت فوقانى آن را به طرز زيبايى پوشانده است.
اين که نوشته شده مسجد جامع مرند قبلاً کليسا بود، چندان بعيد به نظر نمى‌رسد زيرا ترسايان و نسطوريان که در قرن پنجم ميلادى از ترس امپراتوران روم شرقى و کشيشان متعصب مسيحى به مغرب آذربايجان گريخته بودند در اين منطقه جمع شده و براى خود کليسايى ساخته بودند.
مسجد جمال‌آباد
روستاى جمال‌آباد در ۶ کيلومترى مهربان و ۲۱ کيلومترى تبريز قرار دارد. مسجد تاريخى اين روستا داراى ۶ ستون عظيم سنگى به بلندى ۵/۵ متر با سرستون‌هاى سنگى نقشدار و پايه‌هاى سنگى بزرگ مى‌باشد.
بر طاق سردر سنگى ورودى مسجد آياتى از قرآن مجيد با تزيينات ديگر نقر شده است. از شيوه ساخت منبر چوبى مشبک چهار پلهٔ اين مسجد که مشابه کارهاى چوبى دورهٔ تيمورى و صفوى است تصور مى‌شود تاريخ بناى مسجد حدود قرن دهم هـ.ق باشد.
مسجد حاج صفرعلى
در بازار يمنى‌دوز تبريز مسجد معروف به مسجد حاج صفرعلى در ضلع شمالى حياط مدرسه حاج صفرعلى واقع شده است . اين مسجد داراى گنبد بلند با مناره منقش به کاشى‌هاى آبى‌رنگ است که کلاهک و قسمتى از بالاى مناره فرو ريخته است. بناى اوليه مسجد متعلق به دورهٔ صفوى است، ولى بانى مسجد فعلي، حاج صفرعلى خويي بازرگان معروف و معاصر نايب‌السلطنه عباس است. مسجد حاج صفرعلى يکى از مساجد آباد و داير تبريز است که قبلاً دو امام داشت که يکى آقاى حاج مير عبدالحجت مهاجر ايرواني از علماى درجه اول و موجه شهر تبريز و ديگرى استاد بزرگوار آقاى حاج ميرزا جواد سلطان القرائي بودند.
بنيان مسجد جامع حاج صفرعلى به اندازه‌اى محکم و اساسى نهاده شده که در سال ۱۲۸۸ هـ.ق با وجود اين که هنگام جريان سيل معروف نصف بيشتر فضاى مسجد پر از آب شد، شکستى در بناى آن به وجود نيامد.
مسجد حجةالاسلام
مسجد حجةالاسلام در جنوب صحن مدرسهٔ طالبيه و غرب مسجد جامع تبريز واقع شده است. اين مسجد پنجاه و هفت متر طول و بيست و پنج متر عرض دارد. در اين مسجد پنجاه و چهار گنبد آجرى بر روى چهل ستون سنگى کبود به صورت قائم قرار گرفته و همهٔ ستون‌ها به شکل منشور و داراى قاعدهٔ ده ضلعى و سرستون مقرنس يکنواخت هستند. تنها يک ستون بزرگ که در جلوى محراب واقع است، داراى نوارهاى تزيينى مارپيچى و سرستون مقرنس پرکار است.
بانى اين مسجد حجةالاسلام ملامحمد ممقاني، شاگرد شيخ احمد احسائي است. او پس از اتمام تحصيلات در نجف اشرف و بازگشت به تبريز، در سال ۱۲۳۵ هـ.ق بناى مسجد را آغاز کرد و در سال ۱۲۴۰ کار عمارت آن را به پايان رساند. اين مسجد اخيراً پس از مرمت به مسجد جامع تبريز متصل و منضم شده است.
مسجد حسن پادشاه
اين مسجد در محوطهٔ بازار شتربان و ميدان صاحب‌الامر تبريز واقع شده است.حاج خليفه کاتب چلبي مؤلف کتاب جهان‌نما درباره اين مسجد مى‌نويسد: ... جامع‌السلطان حسن که از بناهاى اوزون حسن پادشاه آق‌قويونلو است به طرز جوامع سلاطين با سنگ‌تراش و سرب ساخته شده بناى متين و باشکوهى است، در کنار صفهٔ محراب يک قطعه مرمر بلغمى بزرگى به طول و عرض چند ذرع به ديوار نصب شده و جامع را رونق بخشيده است سنگ مرمرى با چنين ابعاد از نوادر به شمار مى‌رود.
اوليا چلبي که در سال ۱۰۵۰ هـ.ق از مسجد حسن پادشاه ديدن کرده در توصيف اين مسجد مى‌نويسد: ... اين مسجد را سلطان حسن آق‌قويونلو بنا کرده است... بناى اين مسجد يکى از شاهکارهاى هنر معمارى است. گنبدهاى آن همه کاشى‌کارى شده و از چهارسو داراى منافذى هستند که با سنگ‌هاى مرمرين مزين و مشعشع گرديده‌اند.
او در تشريح تزيينات مسجد مى‌افزايد: روى هر چهار ديوار اين مسجد بزرگ را با اسليمى‌ها، ترنج‌ها، گل‌ها و بوته‌‌هاى گوناگون و کتيبه‌هاى متعدد حجارى و گچ‌برى شده زينت بخشيده‌اند ... بالاى درها و پنجره‌ها نيز سنگ‌نبشته‌هايى با خط ثلث جلى وجود دارد که بى‌شباهت به خط زيباى ياقوت مستعصمى نيست. در طرفين محراب اين مسجد دو پارچه ستون سنگى زرد رنگ قرار دارند که گويا اين‌ها کهرباست و نظيرشان در هيچ جاى دنيا پيدا نمى‌شود.
در وضعيت کنونى مسجد حسن پادشاه، از آن همه سنگ‌تراش و رخام و کاشى جز تعدادى اندک باقى نمانده است، زيرا اوايل قرن حاضر در محل حسن پادشاه، مسجدى با ستون‌هاى چوبى و سقف مسطح برپا شد که هنوز مورد استفاده اهالى است.