بازار تاريخى تبريز
تبريز از ادوار گذشته به دليل قرار گرفتن در مسير جادهٔ ابريشم يکى از مهمترين مراکز بازرگانى ايران به شمار رفته است. اين شهر به خاطر موقعيت ويژه خود، ساليان دراز پذيراى کاروان‌هاى تجارى خاور دور و اروپا از راه روسيه و عثمانى بود و مرکز مبادلهٔ کالاهاى بازرگانى کشورهاى اروپايى محسوب مى‌شد و از اين رو از شهرتى جهانى برخوردار بوده است.
شاردن فرانسوى در سفرنامهٔ خود شکوه مجموعهٔ بازارهاى تبريز را پيش از ويرانى آنها بر اثر زلزله چنين مى‌ستايد: اين شهر داراى عالى‌ترين بازارهاى آسياست. وسعت و عظمت اين بازارها، گنبدها و طاق‌هاى زيبايى که آنها را پوشانيده است با تودهٔ عظيم و انبوده جماعتى که در طى روز در سوق‌هاى بازار مشاهده مى‌شود و کثرت مقدار کالاهايى که در آنجا انباشته شده است بطور حيرت‌آورى ابهّت و جلال بازارهاى تبريز را نمودار مى‌سازد. وى اضافه مى‌کند: زيباترين بازار اين شهر که مرکز معاملات کالاهاى گرانبها و جواهرات است، قيصريه (بازار شاهي) نام دارد. اين بازار هشت گوش و بسيار وسيع و بزرگ است. قيصريه را حدود سال ۸۵۰ هجرى به فرمان اوزون حسن که مقر سلطنتش تبريز بود بنا کرده‌اند.
لازم به يادآورى است که مجموعهٔ شکوهمند و بى‌نظير بازار تبريز در جريان زلزلهٔ هول‌انگيز سال ۱۱۹۳ هـ.ق به شدت آسيب ديد و از عمارت‌هاى بلند و بناهاى محکم آن اثرى باقى نماند.
بازسازى و مرت مجموعه بازار تبريز، به احتمال قوى هم‌زمان با بناهاى باروى شهر، به همت نجفقلى خان بيگلربيگي از سال ۱۱۹۴ هـ.ق آغاز شد. بافت اصلى بازار تبريز از دو راستهٔ سرپوشيدهٔ شمالي-جنوبى و شرقي-غربى تشکيل شده است.
عرض بازارها بين چهار تا پنج متر و بلندى سقف آنها پنج تا شش متر است که در مقايسه با سقف بازارهاى نقاط گرمسيرى ايران کوتاه‌تر است.
راسته‌هاى اصلى توسط راسته‌هاى فرعى به هم متصل شده و در فضاهاى بين آنها سراها، کاروانسراها و تيمچه‌ها بنا شده است. تقاطع راسته‌ها را در سه‌راهى‌ها و چهارراهى‌ها (چهارسوق‌ها) طاق‌هاى گنبدى پوشانده است. بزرگ‌ترين گنبد بازار، گنبد تيمچهٔ امير و زيباترين قسمت آن، تيمچهٔ مظفريه است.
مهمترين ورودى بازار تبريز در حال حاضر در انتهاى شمالى خيابان فردوسى قرار دارد. برخى از حجره‌ها به تناسب نياز در بازار جاى گرفته‌اند؛ مثلاً حجره‌هاى شمع‌فروشان و عطرفروشان در کنار مساجد قرار دارند.
شبکه بازار تبريز به مثابه قلب شهر است و نقش عمده‌اى در بافت شهر دارد. اين بازار که با مساحتى معادل يک کيلومتر مربع در سال ۱۳۵۴ شمسى در فهرست آثار ملى به ثبت رسيد، بزرگ‌ترين اثر ثبتى کشور و وسيع‌ترين مجموعهٔ مسقّف و به هم پيوستهٔ جهان به شمار مى‌رود.
رودخانه مهران‌رود دو قسمت بازار قديمى تبريز را از هم جدا ساخته و بخش شمالى بازار به جهت جدا ماندن از کل مجموعه به‌تدريج اهميت خود را از دست داده و دچار تخريب بيشترى شده است. قسمت اعظم مساحت بازار در جنوب مهران‌رود و در حد فاصل خيابان‌هاى دارايي، شهدا و امتداد آن در راسته کوچه قرار گرفته است. احداث خيابان دارايى قسمت کوچکى از اين بخش را از کل مجموعه جنوبى جدا کرده است.
مهمترين راسته‌هايى که در اين قسمت از بازار وجود دارند عبارتند از:
بازار امير، راسته بازار، راستهٔ قديم، بازار سراجان، شيشه‌گرخانه، بازا کفاشان، بازار صفي، بازار صادقيه، دلاله‌زن بازار، بازار کلاهدوزان، قيزبستى بازار، بازار مسگران، بازار حلاجان، بازار آيت‌الله شهيدي، يمن‌دوز بازار، بازار حرمخانه، بازار رنگي.
از تيمچه‌هاى معروف بازار، تيمچهٔ امير که بانى آن محمدخان اميرنظام زنگنه از وابستگان عباس ميرزا نايب‌السلطنه، و نيز تيمچهٔ حاج شيخ کاظم،ميرزا شفيع، حاج محمدقلي، حاج صفرعلي، ميرزا جليل، مظفرّيه، شعربافان، مَلِک، خرازى‌ها، حاج شيخ‌بها، ميرابوالحسن و حاج تقى را مى‌توان نام برد. هر کدام از اين تيمچه‌ها يا سراهاى بازار تبريز معمولاً داراى دالان‌هاى زيبايى هستند که به همان نام تيمچه و سراى شهرت يافته‌اند.
سراى‌هاى بازار تبريز غير از ايفاى نقش بسيار مهم در زندگى اقتصادى بازار، به منزلهٔ تنفس‌گاه‌ها و فضاهاى سبز مجموعه نيز اهميت فوق‌العاده‌اى داشته‌اند. سراهاى امير، گرجيلر، حاج سيدحسن‌ها، شاهزاده‌ها، دودرى‌ها، ميرابوالحسن، پرتوي، آلمانى‌ها، ميرزامهدى از مشهورترين سراهاى مجموعهٔ بازار محسوب مى‌شوند.