نگرانی از استحاله آئین‌ ۶۰۰ساله عاشورایی/تمرکز بر «بکا» صحیح نیست

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ونوس بهنود: عشق ریشه‌دار به امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در مردم ایران محدود به ماه محرم نیست. ارادت به جوانمردانی که در صحرای کربلا دین اسلام را زنده نگاه داشتند و در مقابل، بهای سنگین شهادت و اسارت خود و خاندانشان را پرداختند. عمق این ارادت را می توان حتی در ادبیات، گفتار و عمق افکار مردم ایران دید.

همین ارادت قلبی است که از نزدیک به ۶۰۰ سال قبل با شکل‌گیری حکومت شیعی در اردبیل که به عنوان پایتخت معنوی صفویه شناخته می‌شد، آیین‌های تاریخی عزاداری را به وجود آورد. آیین‌هایی که نه تنها برای خود اردبیلی‌ها جایگاه و مفهوم رفیعی داشته و با احترام یاد می‌شود بلکه به عنوان یکی از زیباترین مراسمات عزاداری برای امام حسین(ع) در سطح جهان تشیع شناخته می‌شود.

امروز کارشناسان در بررسی وضعیت عزاداری‌ها دل‌نگرانی‌هایی طرح می‌کنند. هر چند برخی ویژگی‌های عمیق عقیدتی در عزاداری‌ها تغییرپذیر نیست اما تغییر در شکل و فرم و رسوخ برخی عقاید جدید به دل‌نگرانی تبدیل شده است.

خبرگزاری مهر با بررسی این دغدغه‌ها به دنبال طرح واقعیت امروز، دیروز و پیش‌بینی وضعیت عزاداری‌های ماه محرم در آینده است. نظرات کارشناسان حجت‌الاسلام مهدی ستوده، مدیرکل تبلیغات اسلامی استان اردبیل، بیوک جامعی، پژوهشگر و محقق پیشکسوت تاریخ و غلامرضا هادی شاعر آیینی پیشکسوت در این میزگرد طرح شده تا مسیر عزاداری‌های اردبیل از گذشته تا امروز نمایان شده و در اختیار اصحاب فکر، برنامه ریزان و عموم مردم قرار گیرد.

*ویژگی‌های بارز عزاداری‌های ماه محرم در اردبیل را تشریح کنید.

جامعی: به عقیده بنده اصلی‌ترین ویژگی عزاداری‌های شهر حسینی اردبیل، سبقت در تعزیه است. در هیچ شهری به مانند اردبیل، عزاداری‌های زودهنگام به ویژه بعد از شهادت حضرت مسلم بن عقیل مشاهده نمی‌شود.

ویژگی دیگر اخلاص در عزاداری‌ها است. مردم اردبیل در دهه اول ماه محرم با نهایت اخلاص در مراسمات حضور می‌یابند و حتی اقشار مختلف عزاداری‌های متفاوتی ارائه کرده و با وجود تبلیغ معاندین، جلوه‌های حسینی در این شهر زلال و اثربخش است که البته نباید از ضرورت هدایت جوانان نیز غفلت کرد.

ویژگی دیگر نظم در مراسم عزاداری است. نظمی مثال‌زدنی که موجب حیرت است و دوام و قوام عزاداری‌ها را موجب شده است. محلات شش‌گانه اردبیل در طول مراسم ۱۵۰ محله دیگر را مدیریت می‌کنند و عزاداری محلات به ترتیب با برنامه‌ریزی منسجم حتی تا سطح کوچه‌ها تسری پیدا می‌کند.

*به عقیده شما در ادبیات آیینی چه تمایزی در اردبیل با سایر استان ها مشاهده می شود؟

هادی: شاید بتوان یکی از ویژگی‌های بارز عزاداری اردبیل را حضور گسترده مردم از اقشار و گروه‌های سنی مختلف دانست. از سویی نظم عزاداری‌ها قابل توجه است و شما می‌توانید در مراسم در هیچ شهری به اندازه اردبیل، در ایام محرم شعر آیینی و عاشورایی تولید نمی‌شود و حتی در تولیدات نیز ما شاهد تنوع سبک و آهنگ و ریتم هستیمزنجیرزنی و سینه‌زنی هر محله شناسنامه همان محله را مشاهده کنید. تا جایی که حتی پرچم عزاداری هر محله متمایز است.

از سویی به لحاظ ویژگی‌های شعر آیینی و عاشورایی باید اضافه کنم که اردبیل نزدیک به یک قرن است که شعرای بزرگ آیینی تربیت می‌کند و شخصیت‌هایی همچون یحیوی، منزوی، انور و شاهی از این شهر برخاسته‌اند و خود بنده در هیچ شهری چنین تعددی از شعرای آیینی ندیده‌ام.

در اردبیل بیش از ۲۵۰ جلد کتاب در خصوص شعر آیینی و عاشورایی داریم و بیش از ۶۰ شاعر بنام آیینی در این شهر سکونت دارند.

در هیچ شهری به اندازه اردبیل، در ایام محرم شعر آیینی و عاشورایی تولید نمی‌شود و حتی در تولیدات نیز ما شاهد تنوع سبک و آهنگ و ریتم هستیم.

*تا چه حد عزاداری ها مردمی و برگرفته از حضور خودجوش مردم است؟

ستوده: اولین ویژگی بارز عزاداری‌های ماه محرم اردبیل، تنوع مکانی است. در تنوع مکانی عزاداری‌ها، شور و اشتیاق و علاقه‌مندی مردم برای حضور در چند مکان مجزا مشاهده می‌شود. به عنوان مثال عزاداری مساجد متمایز از عزاداری بازار یا عزاداری محلات است. در تنوع مکانی نیز ماه شاهد نظم و انضباط عزاداری‌ها و بیان اوصاف و فلسفه قیام عاشورا هستیم.

ویژگی دیگر تنوع مردمی عزاداری است و عزاداری‌ها در اردبیل مختص قشر خاصی محسوب نمی‌شود. مردم با تکریم و احترام همه یک دست و سیاه‌پوش و تحت یک بیرق در عزاداری‌ها حضور می‌یابند.

از سویی در عزاداری‌های اردبیل از تمامی ظرفیت‌ها برای بیان فلسفه قیام عاشورا استفاده می‌شود. همچنین عزاداری‌های اردبیل فقط در مساجد برگزار می‌شود و چادر و تکیه محل برگزاری عزاداری نیست و تمامی افراد با نیت خالص برای تعزیه امام حسین (ع) حضور می‌یابند.

در کنار تنوع تعزیه در اردبیل شاید بتوان اصلی‌ترین ویژگی عزاداری تاریخی اردبیل را مردمی بودن و نه دولتی و حاکمیتی بودن آن توصیف کرد.

*اردبیل به عنوان مهد شکل‌گیری حکومت شیعی شناخته می‌شود. چه نمادهای تاریخی در عزاداری اردبیل مشاهده می‌شود که برای صیانت و معرفی در سطح جهانی آن تأکید دارید؟

جامعی: پیشینه تاریخی بی‌شک بر روی هنجارهای فرهنگی و اجتماعی اثرگذار است. شهر اردبیل اولین شهری است که معارف شیعی در آن آغاز می‌شود و فرهنگ شیعه به عنوان فرهنگ راستین و رسمی کشور ایران است. یکی از برجسته‌ترین مراسمات تاریخی عزاداری اردبیل طشت گذاری است که در فهرست آثار معنوی کشور نیز ثبت شده است.

این رسم تاریخی به حدی جایگاه رفیعی داشته که امروز در اغلب مساجد قدیمی و جدید بخشی به نام طشت خانه داریم. در برخی مساجد قدیمی طشت‌هایی مشاهده می‌شود که بیش از ۲۵۰ سال قبل وقف شده است.

طشت گذاری به عهد صفوی بازمی‌گردد و در واقع آیینی برای یادآوری رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) با سپاهیان حر است که برای محاصره وی و خاندانش آمده بودند و امام حسین(ع) زمانی که مشاهده کرد سپاه حر ذخیره آبی ندارد از ذخایر خود به آن ها بخشید اما در ادامه روز عاشورا همین آب از وی و حتی فرزند شش‌ماهه‌اش دریغ شد.

چنین آیینی که بازگویی رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) است می‌بایست در سطح جهانی معرفی شود و ما معرفی کافی و مطلوب نداشتیم.

هادی: بنده هم بزرگ‌ترین مشخصه عزاداری اردبیل را طشت گذاری می‌دانم. این آیین به حدی در استان‌های دیگر و حتی در بین فارس زبان‌ها رسوخ کرده که در اغلب مناطق اجرا می‌شود. بنده در جریان اجرای آن حتی در شهر تفلیس گرجستان هم هستم که از اردبیل این آیین را آموخته‌اند.

از سویی در ارتباط با طشت گذاری شعرهای آیینی متعددی داریم و شعرای ما اشعار متعدد برای آن سروده‌اند که کم‌نظیر در سطح کشور و حتی جهان است.

زمانی عزاداری بازار اردبیل مطرح‌ترین آیین در اردبیل بود اما امروز طشت گذاری به مراتب اهمیت بیشتری به خود گرفته است.

ستوده: عزاداری اردبیل متأثر از عزاداری اهل‌بیت(ع) بوده و تعزیه شهادت امام حسین (ع) حتی از زبان امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) شنیده می‌شود. بعدها روایت‌های کلیدی امام محمدباقر (ع) و امام جعفر صادق(ع) ما را به تعزیه سوق داده است و حضور خاندان صفوی در این شهر نیز موجب شده اردبیل به عنوان خاستگاه تشیع شناخته شود.

زمانی عزاداری بازار اردبیل مطرح‌ترین آیین در اردبیل بود اما امروز طشت گذاری به مراتب اهمیت بیشتری به خود گرفته استبنابراین عزاداری اردبیل از ریشه‌های تاریخی برخوردار است که به عقیده بنده مهم‌ترین نماد آن طشت گذاری است و از باب جوانمردی امام حسین(ع) مورد تأکید و توجه است.

بعد از طشت گذاری مراسم «آ حسین، وا حسین» در شهرستان نیر مورد توجه است و همچنین می‌بایست به پرچم‌های چندین ساله اشاره کرد. برخی مساجد ما از جمله مسجد جامع به عنوان مرکز عزاداری شناخته می‌شوند و می‌توان حتی به سقاخانه حضرت ابوالفضل(ع) در کنار بقعه شیخ صفی‌الدین به عنوان نمادهای عزاداری این شهر حسینی اشاره کرد.

*به نظر می‌رسد با وجود سابقه تاریخی، انحرافاتی در عزاداری‌های ماه محرم شکل گرفته است. به صورت موردی اشاره بفرمایید.

جامعی: زمانی که در عزاداری تمامی اقشار مردمی حضور یابند احتمال برخی انحرافات به دلیل تأثیرپذیری از سلایق مختلف نیز وجود دارد. محرم و فرهنگ عاشورا حقیقتاً تحت سیطره دین اسلام نیست و پیام عاشورا جهانی است. پیام عاشورا مبارزه با دیکتاتوری، استبداد، امربه‌معروف و نهی از منکر، عزت‌نفس، برابری و برادری و ایثار و گذشت است.

چند سال است که در مراسم استقبال از ماه محرم امام‌جمعه اردبیل، نکات سازنده و احیاگر را گوشزد کرده و مرتباً از انحرافات ابراز بیزاری می‌کند. از جمله مهم‌ترین آن موضوع غلو  شاعرانه و غلو در مداحی دیده می‌شود در حالی که نگرش صرف «بکا» و گریه در عزاداری‌ها صحیح نیست.

عزاداری باید بتواند از پیام محتوایی عاشورا پشتیبانی کند و هر چند زمانی قیام امام حسین(ع) در تاریخ اتفاق افتاده اما امروز لازم است شیعه از آن درس گیرد و در وضعیتی که بیش از چهار هزار سایت معاند شیعه فعال است ما نمی‌توانیم به صرف گریه در عزاداری بسنده کنیم.

امروز مشاهده می‌شود ما حتی با تبعیت از تفکر عاشورایی و نهضت عاشورایی در دفاع مقدس مقابل ۲۸ کشور ابرقدرت ایستادیم و امروز بزرگ‌ترین انقلاب‌های آزادی‌خواه از نهضت اباعبدالله الحسین (ع) درس می‌گیرند. متأسفانه در فرم و شکل عزاداری‌ها دچار انحرافاتی هستیم که لازم است با هوشیاری ممانعت شود.

*به عقیده شما شعرای جوان تا چه توانسته اند در رسالت خطیر انتقال پیام عاشورا موفق عمل کنند؟

هادی: مهم‌ترین عامل جهت جلوگیری از انحرافات عزاداری این است که ما عاشورا و پیام عاشورا یعنی عزاداری و پیام آن را تفکیک کنیم. انتقال پیام عاشورا  مختص به دهه اول یک ماه نیست و در طول سال موظف به انتقال پیام هستیم.

هر چند در طول عزاداری نیز پیام انتقال می‌یابد اما لازم است بکا و پیام تفکیک شوند.   متأسفانه غفلت از این موضوع موجب شده محتوا در شعر آیینی کمرنگ‌تر شود.

طرح برخی مسائل غیر مرتبط با عزاداری‌ها و بی‌توجهی به مستندات از سوی مداحان از جمله انحرافات امروز عزاداری اردبیل است. عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) می‌بایست صرفاً عزاداری باشد. مسائل غیر مرتبط با عزاداری را می‌توان در مجالس دیگر به صورت گسترده طرح کرد اما اینکه در آیین تاریخی طشت گذاری دوبیتی برای موضوعی غیر از مسائل عاشورایی خوانده شود، نوعی استحاله عزاداری است. امروز شاهد برخی مقایسه‌ها بین شخصیت امام حسین(ع) و افراد دیگر هستیم که به واقع صحیح نیست و  شخصیت امام حسین (ع) با هیچ شخصیت دیگری در تاریخ دیروز و امروز قابل مقایسه نیست و این به شکل عزاداری‌ها زیان وارد می‌سازد.

برخی روحانی‌ها به صورت صحیح موضوع قیام عاشورا را مطرح نمی‌کنند و امروز در عزاداری‌های اردبیل ما شاهد استفاده از آهنگ و نواهایی هستیم که ذهن را از عزاداری منحرف کرده و به سمت شعر اصلی می‌برد.

همچنین کاستن از «بکا» در شعرهای آیینی نیز می‌تواند زیان به دنبال داشته باشد و در برخی مواقع مراسم از جمله طشت گذاری به حدی حال و هوای دیگری یافته که در پایان مداح از مداحی جداشده و رنگ و بوی عزاداری دیده نمی‌شود.

در کنار اشتباهاتی که مداحان، مرثیه‌خوان‌ها و شعرا مرتکب می‌شوند، صداوسیما نیز نگاه انتخابی به شعر ندارد و هر شعر و مداحی شایسته و یا غیر شایسته را پخش می‌کند. این در حالی است که برای حفاظت از فرهنگ عاشورا ما نباید رودربایستی داشته باشیم و لازم است همدیگر را نقد کنیم.

* در خصوص ضرورت رصد و پایش عزاداری های ماه محرم نظرات خود را طرح کنید؟

ستوده: در عالم اسلام هیچ واقعه‌ای به مانند کربلا نیست که با مبانی دینی اعتقادی به دنبال نجات دین باشد. لذا سخن گفتن در خصوص عاشورا و تاسوعا می‌بایست تخصصی باشد و متأسفانه امروز سلایق مختلف با اطلاعات کم در خصوص بزرگ‌ترین موضوع جهان اسلام سخن می‌گویند.

متأسفانه در عزاداری‌ها برخی انحرافات از جمله اسطوره‌سازی مشاهده می‌شود. در حالی که امام حسین (ع) یک انسان کامل بوده و نیاز به اسطوره‌سازی ندارد. از سویی ما شاهد طرح مطالب غیرواقع هستیم که برخی مسائل از سوی مداح و شاعر به امام حسین (ع) و خاندان وی نسبت داده می‌شود.

این در حالی است که انفعالی برخورد کردن متولیان حوزه دین با این مبحث و بی‌توجهی به امورات شرعی آسیب جدی به دنبال دارد. هر چند اردبیل در مقایسه با شهرهای دیگر از سلامت بیشتری در موضوع عزاداری‌ها برخوردار است اما انتظار می‌رود موارد موجود نیز با هوشیاری برنامه ریزان و نهادهای فرهنگی ساماندهی شود.