نبض حیات در تن تفتیده کویر کند می‌زند/ قنات شریان زندگی در شهرها

تصاویری از پایاب قنات مشیر در یزد

قنات از خراسان به یزد رسید اما طولانی‌ترین قنات دنیا متعلق به استان یزد است ضمن اینکه دانش مقنی‌های قنات در یزد زبانزد خاص و عام شده تا جایی که حتی از برخی از آن‌ها در پروژه‌های بزرگ در کشورهای آفریقایی به کار گرفته‌شده‌اند.

قدمت برخی قنات‌ها در یزد به دوران قبل از اسلام می‌رسد که ازجمله آن‌ها می‌توان به قنات زارچ، قنات سلسبیل، قنات فیروزآباد مجومرد، قنات اهرستان و ...اشاره کرد و البته در کنار این‌ها، قنات‌های حسن‌آباد، مشیر و ... نیز از شهرت بسیاری برخوردار بوده‌اند به‌ویژه اینکه آبادی و آبادانی به‌ویژه در بخش کشاورزی استان یزد را رقم‌زده‌اند.

یکی از کهن‌ترین قنات‌های یزد که عنوان طولانی‌ترین قنات دنیا را به خود گرفته، قنات زارچ بوده که از ویژگی‌های آن، دو رشته‌ای بودن این قنات است.قنات زارچ در روزگاری نه چندان دور، نبض حیات در یزد بوده و با ۸۰ کیلومتر طول از دوران ساسانی، زمین‌های کشاورزی منطقه وسیعی از یزد را مشروب کرده است

این قنات در روزگاری نه چندان دور، نبض حیات در یزد بوده و با ۸۰ کیلومتر طول از دوران ساسانی، زمین‌های کشاورزی منطقه وسیعی از یزد را مشروب کرده است.

اصغر سمسار یزدی، یکی از کارشناسان بلامنازع قنات که ریاست مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های آبی را نیز بر عهده داشته، در مورد این قنات می‌گوید: این قنات گرچه به دلیل خشکسالی‌های متعدد آبدهی گذشته را ندارد و دبی آب آن افت داشته اما همچنان کارایی گذشته خود را حفظ کرده و به رغم مشکلات بسیاری که با آن دست و پنجه نرم می‌کند، منبع سرسبزی، زارعت و باغبانی مناطق گسترده‌ای از یزد است.

وی در مورد قدمت این قنات نیز می‌گوید: ازآنجاکه مطالعات دقیقی در این زمینه انجام‌نشده، نمی‌توان در این زمینه اظهارنظر قطعی داشت اما به‌طورقطع، قدمت قنات زارچ از مسجد جامع یزد بیشتر است زیرا این مسجد در مسیر قنات احداث شده و شیوه معماری مسجد نشان می‌دهد که قنات پیش از احداث این مسجد در این محل وجود داشته است.

شیوه متفکرانه استفاده از  آب در روستاهای کویری

گرچه هزاران سال از احداث قنات به دست بشر می‌گذرد اما این شیوه متفکرانه استفاده از آب هنوز هم در بخش وسیعی از روستاها، اراضی کشاورزی و مناطق مسکونی استان‌های کویری به‌ویژه استان یزد متداول است.

سمسار یزدی به‌عنوان یک پژوهشگر فعال در حوزه قنات و سازه‌های آبی در مورد جایگاه فعلی قنوات در استانی نظیر یزد یا حتی استان‌های کویری دیگر کشور می‌گوید: گرچه در حال حاضر آبدهی بسیاری از قنات‌ها افت شدیدی داشته و تعداد زیادی از قنات‌های استان یزد خشک‌شده است، اما همچنان هم ۱۵ درصد منابع آبی استان یزد از طریق قنات‌ها تأمین می‌شود.

سمسار یزدی با اشاره به اینکه تعداد زیادی از منابع آبی استان یزد خشکیده است، افزود: افت سفره‌های آب زیرزمینی بر روند فعالیت قنات‌ها نیز تأثیر جدی گذاشته و قنات‌ها دیگر نمی‌توانند کارکرد گذشته خود را داشته باشند.

وی، یکی از اصلی‌ترین خطرات برای قنات‌ها را حفر چاه در نزدیکی قنات‌ها دانست و افزود: باید لایروبی و مرمت قنات‌های قدیمی که اکنون به حالت نیمه فعال درآمده‌اند، در دستور کار قرار گیرد.حفر قنات جدید در مناطقی که از نظر بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی ممنوعه نیستند نیز اقدام ارزشمندی است اما باید توجه داشت که حفر قنات در شرایط فعلی پرهزینه است.

وی بیان کرد: البته حفر قنات جدید در مناطقی که ازنظر بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، ممنوعه نیستند نیز اقدام ارزشمندی است اما باید توجه داشت که حفر قنات در شرایط فعلی پرهزینه است.

سمسار یزدی گفت: شاید همین پرهزینه بودن حفر قنات، اشتیاق را بیشتر به سمت حفر چاه برده است.

وی عنوان کرد: حتی زمانی که مسئولیت و مدیریت شرکت آب منطقه‌ای یزد را بر عهده داشتم، بارها به شرکت آب و فاضلاب روستایی پیشنهاد دادم که به‌جای حفر چاه در روستاها به‌منظور تأمین آب شرب و بهداشت، قنات حفر کنند که البته در بعضی برهه‌ها از آن استقبال شد و در مواقع دیگر نیز مورد استقبال واقع نشد.

کارکرد قنات در دنیای امروز

سمسار یزدی یادآور شد: به هر حال هنوز هم که هنوز است حفر قنات جدید به منظور تأمین آب شرب و بهداشت جوامع کوچک دیر نشده و حفر قنات‌هایی با طول کوتاه برای تأمین آب روستا توصیه می‌شود. البته باید توجه داشت که در استان خراسان بیش از ۵۰ روستا آب شرب مورد نیاز خود را از طریق قنات تأمین می‌کنند و این کار تجربه بسیار خوبی است که باید به سایر نقاط کشور تسری پیدا کند.

به گفته کارشناسان، بهره‌مندی از قنات در دنیای امروز هم امکان‌پذیر است و می‌توان از این تدبیر هوشمندانه برای تأمین آب شرب به بهترین شکل استفاده کرد.

در کنار قنات و همه زیبایی‌های باشکوه و ساخت بی‌نظیرش که حتی سانتیمتر به سانتیمتر افت‌وخیز زمین را مدنظر مقنی‌های قنات قرار داده، آنچه بیش از همه جذاب به نظر می‌رسد، دانش حفر قنات است.

این دانش سینه‌به‌سینه و نسل به نسل در بین مردان سخت‌کوش یزدی گشته و هنوز هم مقنی‌های برجسته‌ای بدون اینکه دانشگاه رفته باشند، باروحیه‌ای قوی و سخت‌کوشی که در نوع خود بی‌نظیر است، آب را در دل کویر و در اعماق زمین جاری می‌کنند تا نبض حیات در دل کویر یزد، به‌آرامی جریان پیدا کند.