اِبْن‌ِ عَرَبی، ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن عبدالله بن احمد مَعافِری اشبیلی (468-543ق/1076- 1148م)، فقیه مالکی و محدث نامدار اندلس. از نسبت معافری چنین برمی‌آید که نسب او به فروع اندلسی قبیلهٔ عرب معافر می‌رسد (نک: ابن حزم، 418). پدرش از عالمان پرنفوذ اشبیلیه بود و محمد زیر نظر او به تحصیل پرداخت، به طوریکه در 16 سالگی...
اِبْن‌ِ عَرَبی، ابوعبدالله محیی‌الدین محمد بن علی بن محمد بن العربی الحاتمی (560 - 638ق/1165-1240م)، معروف به شیخ اکبر، اندیشمند، عارف و صوفی بزرگ جهان اسلام. وی در مشرق، ابن عربی خوانده می‌شود تا از ابوبکر ابن العربی (د 543ق/1148م)، قاضی، محدث و فقیه اندلسی، متمایز گردد. بخش اول - زندگانی و آثار زندگانی: ابن عربی در 27...
اِبْن‌ِ عَرَفه، ابوعبدالله محمد بن محمد وَرعَمّی (716-803ق/ 1316-1401م)، فقیه مالکی در تونس در عهد حَفْصیان. برخی تولد او را در 717ق نوشته‌اند (ابن قاضی مکناسی، 2/283). وی در تونس زاده شد (سیوطی، 1/229) و همانجا به تحصیل پرداخت. فقه را نزد ابوعبدالله محمد بن عبدالسلام، ابو عبدالله محمد بن هارون، محمد بن حسن زبیدی، ابوعبدالله...
اِبْن‌ِ عَروس، ابوالعباس احمد بن عبدالله بن محمد بن ابی بکر بن علی بن یشکر بن یحیی بن وتران بن عروس (د 868ق/1464م)، از صوفیان مشهور تونس در عصر حفصیان. وی در حدود 781ق در قریهٔ مزاتین در وادی الرمل به دنیا آمد (وزیر سراج، 3/74، 75، 79). اگرچه وی ظاهراً خود را از عرب می‌دانسته (همو، 3/77)، اما برنسویک1 (2/358) این انتساب را...
اِبْن‌ِ عَریف، ابوالعباس احمد بن محمد بن موسی بن عطاءالله صَنهاجی، فقیه، محدث و صوفی مشهور اندلسی (481- صفر 536ق/ 1088- سپتامبر 1141م). اصل او از قبیلهٔ صنهاجه و خود از مردم المریه بود. پدر وی اهل طنجه بود (ابن ابار، المعجم، 18) و گفته‌اند که او را از آن روی «عریف» نامیده‌اند که در آنجا رئیس پاسبانان شب (صاحب حرس اللیل) بوده...
اِبْن‌ِ عَریف، ابوالقاسم حسین بن ولید بن نصر (د رجب 390/ ژوئن 1000)، ادیب، نحوی و شاعر اواخر عصر امویان در اندلس. از جزئیات زندگی وی چندان اطلاعی در دست نیست. تنها می‌دانیم که در قرطبه نزد ابن قُوطیّه و دیگران دانش آموخت، سپس به شرق سفر کرد و چند سال در مصر اقامت گزید و از محضر استادانی چون ابوطاهر دُهلی و ابن رشیق بهره ب...
اِبْن‌ِ عِزْرا، ابراهام بن مئیر1 (مایر) (ح 484-562ق/1091- 1167م)، مفسّر تورات، ادیب، مترجم آثار عربی به عبری، منجم و ریاضی‌دان یهودی اندلسی. وی در منابع عربی، ابواسحاق ابراهیم بن مجید خوانده شده است. او از نخستین پژوهشگرانی است که آثار مسلمانان را به زبان عبری ترجمه کرده و باعث گسترش اندیشه و دانشهای مسلمانان و یهودیان...
اِبْن‌ِ عَزَم، ابوعبدالله شمس‌الدین محمد بن عمر بن محمد بن احمد ابن عزم تمیمی (816 -891ق/1413-1486م)، تاریخ‌نگار مالکی مذهب. وی در تونس زاده شد و در همانجا طبق مرسوم زمان به کسب دانش پرداخت. از جزئیات زندگی او آگاهی روشنی در دست نیست. در میان مورخان و نویسندگان همزمان با ابن عزم، تنها سخاوی که با وی دوستی داشته، شرح ح...
اِبْن‌ِ عَزّوز، محمد المکی بن مصطفی ابن محمد حسنی ادریسی (1270-1334ق/1854-1916م)، عالم جامع الاطراف مالکی. نسب ابن عزوز به حسن مثنّی فرزند امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد و به همین جهت حسنی خوانده شده است (تونسی، 13). او در شهر نفطه (تونس) چشم به جهان گشود (کتانی، 2/229). در آن عصر نفطه و تَوزَر از مراکز مهم علم و ادب در شما...
اِبْن‌ِ عُزَیْز، نک: ابوبکر سجستانی. </p>
اِبْن‌ِ عَساکِر، نام تنی چند از دودمان بنی عساکر که پس از درگذشت ابوالقاسم علی بن عساکر چهرهٔ نامدار این خاندان به این عنوان خوانده شدند. شهرت و پایگاه علمی و اجتماعی بنی عساکر بیشتر به سبب نفوذ و اقتدار قاضیان و فقیهان بنام شافعی اشعری است که از میان آنان برخاسته‌اند. اینان نزدیک به 200 سال (470-660ق) با وجود دشمنی و رق...
اِبْن‌ِ عَسّال، نام مشترک اعضای خاندانی مسیحی از قبطیان که افراد شاخص آن در سدهٔ 7ق/13م می‌زیسته‌اند و به «اولاد عسال» نیز مشهور بوده‌اند. نسب ایشان به ابوبشر یوحنا ملقب به «کاتب مصری» باز می‌گردد که ظاهراً در سدهٔ 5ق/11م می‌زیسته است (مالون، 516 ؛ گراف، «خاندان1»، .(134 فرزندان عسال در میان نویسندگان قبطی سده‌های میانه از...
اِبْن‌ِ عَسْکَر، ابوعبدالله محمد بن علی (584 -636ق/1188- 1239م)، راوی، فقیه، مورخ و ادیب عصر موحدون اندلس. خاندان وی در روستایی در غرب مالقه ساکن بودند (ابن ابار، 2/641)، اما او خود در مالقه پرورش یافت و نزد استادان آن دیار از جمله ابوالحجاج ابن شیخ، ابوالقاسم بن سمجون، ابوالحسن بن شقوری و ابن حوط الله حدیث شنید. نظر به ا...
اِبْن‌ِ عَسْکَر، ابوعبدالله محمد بن علی بن عمر بن حسین بن مصباح حسنی سریفی معروف به ابن عسکر (ح 936- مق 30 جمادی - الاول 986ق/1530-4 اوت 1578م)، قاضی، مورخ و صوفی مراکشی. وی در شفشاون (شهری در جنوب تطوان در شمال مراکش) تولد یافت II/677) ؛ GAL,S, نک: 246 و در زادگاه خویش به فراگیری دانش پرداخت. در 964ق به فاس رفت و در...
اِبْن‌ِ عُصْفُور، نک: آل عصفور. </p>
اِبْن‌ِ عُصْفُور، ابوالحسن علی بن مؤمن بن محمد بن عصفور اشبیلی حَصْرَمی (597 -670ق/1201-1272م)، نحوی، ادیب و شاعر. وی در اشبیلیه چشم به جهان گشود (صفدی، 22/266؛ زرکشی، 39) و نزد مشهورترین علمای عصر خود ابوالحسن دبّاج (ابن شاکر، 3/109) و ابوعلی شَلوبین (ابن زبیر، 142) به تحصیل نحو پرداخت. مدت 10 سال در ملازمت شلوبین به سر بر...
اِبْن‌ِ عَطا، ابوالعباس احمد بن محمد بن سهل اَدَمی بغدادی (مق 309ق/922م)، عارف، شاعر، مفسر و محدث حنبلی. برخی از مآخذ نسبت او را آدمی نوشته‌اند (انصاری، 357؛ ابن جوزی، المنتظم، 6/160، صفهٔ، 2/444؛ جامی، 141؛ شعرانی، 1/95)، اما از آنجا که در میان نیاکان وی کسی به نام آدم شناخته نیست، ظاهراً باید نسبت او اَدمی باشد و اَدم نام...
اِبْن‌ِ عَطاءُاللّه، ابوالعباس (ابوالفضل) تاج‌الدین احمد بن محمد ابن عبدالکریم سکندری جذامی (د 709ق/1309م)، ملقب به شیخ کبیر، عارف، شاعر، نحوی، محدث، مفسر و فقیه مالکی و از مشایخ بزرگ طریقت شاذلیه. نیاکان او از مهاجران بنی جذام بودند که در اسکندریه سکنی گزیده بودند (غنیمی، 12-13). ابن عطاءالله در اسکندریه زاده شد (همو، 16؛...
اِبْن‌ِ عَطّاش، احمد بن عبدالملک عطاش (مق 500ق/1107م)، طبیب و داعی مشهور اسماعیلیان در ایران به روزگار سلجوقیان. او را که ایرانی الاصل و اهل اصفهان بود، «عطّاش» و «عطّاش‌ِ اقرع» (طاس) نیز نامیده‌اند ( مجمل التواریخ، 410؛ قزوینی رازی، 36، 125، 206؛ ذهبی، 19/267). بنابر گزارش یاقوت (3/246) نام دیگرش مَعْقِل بود. با توجه به فعالی...
اِبْن‌ِ عَطیّه، ابومحمد عبدالحق‌ّ بن غالب بن عبدالرحمان بن غالب محاربی (481- 25 رمضان 541ق/1088- 28 فوریهٔ 1147م)، مفسر و محدث مالکی مذهب و از رجال سیاسی اندلس در دورهٔ مرابطون. نیای بزرگ وی عطیه از مهاجران عرب به اندلس بود و نسبش به تیرهٔ محارب از بنی مُضَر می‌رسید (نک: ابن عطیه، فهرس، 59 -60). ابن بشکوال (2/387) و ضَبّی...
اِبْن‌ِ عَطیّه، عبدالملک بن محمد سعدی (مق 130ق/748م)، فرمانده سپاه اموی، والی مکه و مدینه در دوران مروان دوم، آخرین خلیفهٔ اموی. نسب وی به سعد بن بکر هوازن می‌رسد (مسعودی، التنبیه، 327). در 130ق مروان دوم ابن عطیه را به فرماندهی یک سپاه 4 هزار نفری برای سرکوب عبدالله بن یحیی کندی ملقب به طالب الحق رهبر اباضیان و ع...
عَفیف‌ِ تِلمْسانی، محمد بن سلیمان (661 - 668ق/1263- 1289م)، معروف به الشاب الظریف (جوان شوخ طبع‌ِ نکته سنج)، شاعر و ادیب عصر ممالیک. پدرش عفیف‌الدین تلمسانی (ه م) از مشایخ صوفیه و صاحب چندین اثر مهم از جمله شرح فصوص الحِکم ابن عربی بود که بعد از پسر خود در 690ق وفات یافت. وی در جوانی زادگاهش تلمسان را رها کرد و در قاهره...
اِبْن‌ِ عُقْده، ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید همدانی (15 محرم 249-7 ذیقعدهٔ 332ق/10 فوریهٔ 863 - اول ژوئیهٔ 944م)، محدث بزرگ شیعی. عقده لقب پدر وی می‌باشد که از وراقان و معلمان کوفه بود. خاندان او از طریق ولاء عتق با بنی هاشم (ظاهراً شاخهٔ عباسی آن) و نیز با قبیلهٔ همْدان (شاخهٔ سبیع) خویشاوند بوده‌اند (خطیب، 5/14- 15؛ طوسی، ال...
اِبْن‌ِ عَقیل، ابومحمد بهاءالدین عبدالله بن عبدالرحمان (9 محرم 698 -23 ربیع الاول 769ق/17 اکتبر 1298-17 نوامبر 1367م)، نحوی، فقیه و قاضی شافعی. نسب وی به عقیل بن ابی طالب می‌رسد (صفدی، 17/252)، بنابراین اصلاً قرشی هاشمی است و اینکه او را آمدی (ابن رافع، 2/326-327؛ ابن جزری، 1/428) و هَمَدانی (سیوطی، 2/47) خوانده‌اند، محتمل...
اِبْن‌ِ عَقیل، ابوالوفاء علی بن عقیل بن محمد ظفری بغدادی (431-12 جمادی‌الاول 513ق/1040-22 اوت 1119م)، فقیه، متکلم و واعظ حنبلی. وی در باب‌الطاق بغداد زاده شد (ابن عقیل، 37) و در خاندانی اهل علم و ادب پرورش یافت (ابن جوزی، عبدالرحمان، 9/213). گرچه از نحوهٔ تحصیل و نیز استادان او پیش از سال 447ق/1055م که غزها به بغداد حمله...
